مسأله‌ی معادِ جسمانی

... در اواخر الهیات شفا ... در فصل هفتم از مقاله‌ی نهم ، بحث معاد مطرح می‌شود و شیخ [ابن‌سینا] می‌گوید که اکنون نوبت آن است که احوال نفس انسان را هنگام مفارقت از بدن مورد بررسی قرار دهیم و ببینیم به چه وضعیتی تغییر حالت می‌دهد . می‌گوید :
"می‌گوییم : باید بدانیم که یک قسم از معاد ، منقول از جانب شرع است و ما هیچ راهی برای اثبات آن نداریم مگر از طریق شریعت و تصدیق خبر نبوت ، و آن معادِ جسم است در رستاخیز ."
ملاحظه می‌کنید که تعبیر شیخ این است که معاد جسمانی را پیامبر خبر داده و ما باید ایماناً آن را تصدیق کنیم و بپذیریم ...
[...]
طرح این پرسش ، دردی نهفته را حکایت می‌کند که از فارابی به ابن‌سینا منتقل شده و آن عبارت است از پیدا کردن راهی برای جمع میان عقل و وحی [خیال] ؛ اگر شدنی باشد .
متافیزیک ابن‌سینا ( نصرالله حکمت )

فیلسوفِ قلابی از نظرِ فارابی

"فیلسوف قلابی کسی است که علوم نظری را به‌کف آورده اما اَفعال فاضله و پسندیده ندارد ، بلکه تابع هوی و هوس خویش است ."
متافیزیک ابن‌سینا ( نصرالله حکمت )

کتابِ مابعدالطبیعه‌ی ارسطو

واژه‌ی 'متافیزیک' (Metaphysics) که نزد ابن‌سینا و در سنت فلسفه‌ی اسلامی با کلمه‌ی 'مابعدالطبیعه' تعبیر شده است ، در اصل واژه‌ای یونانی است به‌صورت TA META TA FUSIKA (تا متا تا فوسیکا) که به معنای "پس از فیزیک (و طبیعیات)" است . متافیزیک ، نخستین‌بار به‌عنوان نام یکی از مهمترین آثار ارسطو به‌کار رفته است . لازم به‌ذکر است آثار ارسطو برخلاف آثار استادش افلاطون که تقریباً همه‌ی آنها محفوظ مانده ، به‌صورت پراکنده بوده و بخشی از آنها از بین رفته است . بعدها آثار موجود او را جمع‌آوری ، مرتب و دسته‌بندی کرده‌اند . کتابی که امروز به‌نام متافیزیک از ارسطو وجود دارد ، مجموعه‌ای از مقالات است درباره‌ی مباحث فلسفه‌ی اولی . نام متافیزیک را ارسطو بر این کتاب ننهاده است ، بلکه این نام "در تعلیقه‌ای که اندرونیکوس رودسی بر شرح متافیزیکِ ثاوفرسطوس نوشته ، آمده است ."°
واژه‌ی متافیزیک یا مابعدالطبیعه که معادل آن در سنت فلسفه‌ی اسلامی است ، امروز بارِ معنایی خاصی دارد که حکایت از ماورای جهانِ طبیعت می‌کند ؛ یعنی معقول و غیرمحسوس و حتی عوالم غیبی . اما پیدایی نخستینِ این واژه با محتوای کتابِ موسوم به این نام ، و مباحثی که در آن دانش مطرح بوده ، ارتباط نداشته و صرفاً مولود نحوه‌ی تنظیم مباحث و آثار ارسطو بوده است ؛ یعنی مجموعه‌ی مباحثِ مربوط به فلسفه‌ی اولی ، که پس از مجموعه‌ی مباحثِ مربوط به علم فیزیک و طبیعیات آمده است .
"تردیدی در این نیست که اصل این نامگذاری به عوامل درونی (محتوای اثر) مرتبط نیست ، بلکه به عوامل بیرونی مربوط است که عبارتست از ترتیب این مجموعه که پس از طبیعیات آمده است . کتاب مابعدالطبیعه یک مجموعه‌ی منسجم را تشکیل نمی‌دهد ؛ بلکه کتابی پاره‌پاره است که در دوره‌های مختلف به‌گونه‌های متفاوت نوشته شده است ."°
کتاب متافیزیک ارسطو مجموعه‌ای متشکل از چهارده مقاله یا کتاب است که به ترتیب حروف آلفابت یونانی تنظیم و نامگذاری شده ...
[...]
در تاریخ فلسفه ، کتاب متافیزیک ارسطو اثری درخشان و پرنفوذ بوده و در تکون فکر فلسفی نقشی تعیین کننده داشته و نزد همه‌ی فیلسوفان واجد مرجعیت بوده است . در عصر ترجمه و انتقال علوم یونانی به جهان اسلام ، این کتاب از زمره‌ی کتاب‌هایی بود که از زبان یونانی و سریانی به‌عربی ترجمه شد .
نظر به اینکه بخش‌های چهارده‌گانه‌ی کتاب متافیزیک ارسطو با حروف الفبا نام‌گذاری شده ، این کتاب نزد مسلمانان علاوه‌بر نام مابعدالطبیعه ، کتاب 'الحروف' نیز خوانده شده است .
متافیزیک ابن‌سینا ( نصرالله حکمت )

°ارسطو ، بدوی ، عبدالرحمن ، ص۴۵

عنصر زمان در فهم فلسفی

ورود عنصر زمان به فهمِ فلسفی ، از سوی ابن‌سینا و تأثیر آن در سیر تکامل عقل ، ورودی مبارک است که جای بحث و بررسی بسیار دارد و می‌تواند نویدبخش فتح‌بابی نو در تفکر فلسفی ابن‌سینا باشد ... از نظر ابن‌سینا صنعت فلسفه مانند هر صنعت دیگری ، در بستر زمان رشد می‌کند و ارسطو چون پس از افلاطون می‌زیسته ، علاوه‌بر اینکه از فلسفه‌ی او بهره‌مند شده ، نبوغ عظیم خودش ، باب‌های دیگری نیز بر او گشوده و مجموعاً به‌لحاظ فلسفی مرتبه‌ای برتر و بالاتر از استاد خود دارد .
[...]
سیر استکمالی فلسفه را ابن‌سینا در الهیات 'شفا' نیز مورد بحث قرار داده و بر آن تأکید کرده است . در آنجا می‌گوید که فلسفه روندی روبه‌رشد و کمال داشته و از این‌رو در آغاز یونانیان اهل خطابه بودند ، سپس مغالطه و جدل به‌وجود آمد ؛ و حکمای اقدم در آغاز با قِسمِ طبیعی سر و کار داشتند ، سپس متوجه ریاضی شدند ؛ پس از آن به الهی پرداختند .°
متافیزیک ابن‌سینا ( نصرالله حکمت )

°شفا ، الهیات ، ص۳۱۰

مؤسس فلسفه‌ی اسلامی (معلم ثانی)

"در طرحِ عظیم و سترگ فارابی ، دو نقطه‌ی به‌هم پیوسته وجود دارد که نقد آن طرح و درانداختنِ طرحی نو مستلزم تأمل و مطالعه در آن دو نقطه است . این دو نقطه عبارتند از : وحدت فلسفه و نقش خیال . درواقع می‌توان گفت که خود فارابی به‌نحوی ما را به تأمل و مطالعه‌ی در این حوزه دعوت کرده است . اگر فلسفه‌ی فارابی و آنچه به‌نام 'فلسفه‌ی اسلامی' تأسیس شده ، قابل نقد و آسیب‌پذیر باشد ، بیشتر از ناحیه‌ی این دو نقطه است ‌. خود این دو مبحث ، یعنی وحدت فلسفه و نقش خیال ، در یک نقطه اشتراک دارند و آن این است که مطالعه و بررسی این دو مبحث در فلسفه‌ی فارابی ، ما را به عرصه‌ی نقد عقلانیت فلسفی می‌کشاند و افق عقلانیت عرفانی را در برابر ما می‌گشاید . فارابی در بخش عمده‌ای از کوشش خود ، یعنی آنجا که می‌خواهد فلسفه‌ی اسلامی تأسیس کند ، کاملاً متوغّل در عقلانیت فلسفی است و در منظومه‌ی او جایی برای عرفان وجود ندارد . در مقابل ، برای ورود به سپهر عقلانیت عرفانی ، راهی جز گذر از عقلانیت فلسفی نیست ."°
هانری کربن در جایی می‌گوید :
"فارابی (پس از ارسطو که معلم اول بود) معلم ثانی و نخستین فیلسوف بزرگ مسلمان به‌شمار آمد ."°°
متافیزیک ابن‌سینا ( نصرالله حکمت )

°ر.ک. زندگی و اندیشه‌ی حکیم ابونصر فارابی ، ص۳۲۲
°°تاریخ فلسفه‌ی اسلامی ، ص۲۲۴

در عصرِ فارابی ...

فارابی صادقانه تلاش کرد با اثبات وحدتِ فلسفه ، زمینه‌ی جمع و توفیق فلسفه و دین را فراهم آورد ، به‌همین منظور کتاب 'الجمع' را نوشت .
[...]
یکی از ویژگی‌های عصر او این بود که در برابر مخالفانِ پُرشورِ فلسفه ، عده‌ای از مخالفانِ سرسختِ نبوت بودند .
"در قرن سوم و چهارم موجی از شک و تردید که نبوت و انبیاء را انکار می‌کرد حاکم بود و سخنگویان این مکتب از برخی دلایلی که منکران نبوت اقامه می‌کردند تقلید می‌کردند و در رأس این شکاکان ابن‌راوندی قرار داشت که نخست معتزلی° بود و بعداً به ردّ این مکتب پرداخت . طبیعی‌دانِ معروف ، محمد ابن زکریای رازی نیز مخالف سرسخت و نیرومند تلفیق دین و فلسفه بود و هرگونه کوشش در این راه را باطل می‌شمرد و معتقد بود که تنها راه اصلاح فرد و جامعه ، فلسفه است و ادیان سرچشمه‌ی کشمکش و نزاعند . این حمله ، همه‌ی مراکز مختلف اسلامی را به دفاع از اصول دین برانگیخت و فارابی نیز در این دفاع شرکت جست و به تبیین نبوت بر پایه‌ی مبانی عقلی و شرح و تفسیر علمی آن پرداخت ."°°
اگر جایگاهِ تاریخیِ فارابی را مدّنظر نداشته باشیم و ندانیم که وی در چه موقعیتی می‌زیسته و با چه مسائلی مواجه بوده و چه درد و دغدغه‌ای داشته ، هیچگاه به عمق اندیشه‌ی او پی نخواهیم برد .
[...]
...استدلالِ ابن‌راوندی و زکریای رازی ، در مخالفت با نبوت و انکار آن مبتنی بر حجیّت عقل است . لُبِّ سخن این دو اندیشمند آن است که عقل ، مهمترین قوه‌ی ادراکی بشر ، و برای او حجت است . این عقل آموزه‌هایی دارد که تعالیم پیامبران ، یا مطابق آنها است یا مخالف . اگر مطابق است ، که پیش از پیامبر عقل آنها را دریافته و به‌وجود پیامبر نیازی نیست ؛ و اگر مخالف است که ما به پیامبرِ مخالفِ عقل احتیاج نداریم .
[...]
فارابی علاوه بر آنکه ایماناً و به‌نحو ماتقدم ، پیامبر را به‌عنوان کسی که حقایق هستی ازطریق فرشته‌ی وحی به او القاء می‌شود تصدیق کرده ، ضرورت وجود او را نیز عقلاً اثبات می‌کند . این ضرورت مبتنی است اولاً بر تفاوت افهام و عقول مردم ؛ ثانیاً بر اینکه زبان فیلسوف ، زبانی فلسفی و عقلی است ، و با فرض اینکه وحدتِ فلسفه قطعی و محقق باشد ، تنها خواص یعنی صاحبانِ اذهان فلسفی می‌توانند از حقیقت بیان شده توسط فلاسفه بهره‌مند شوند ، و عموم مردم که زبان فلسفه نمی‌دانند از دریافت حقیقت محروم خواهند بود . با آمدن پیامبر و بیان مثالات حقیقت ، همه‌ی مردم در هر سطحی از فهم و درک که باشند ، زبان پیامبر را درمی‌یابند .
متافیزیک ابن‌سینا ( نصرالله حکمت )

°مسلمانان معتزلی خردگرایانی بودند که با اعطای ارزش مطلق به عقل ، قدیم [غیرمخلوق] بودن قرآن را انکار کردند .
°°تاریخ فلسفه در اسلام ، ج۱ ، صص۶۵۷ و ۶۵۸

خلاصه‌ی دیدگاه فارابی

سرانجام و خلاصه‌ی دیدگاه فارابی در معرفت‌شناسی این است که منبع و سرچشمه‌ی تغذیه‌ی معرفتی پیامبر و فیلسوف یکی است و هر دو از منبعی واحد که در عالمی مفارق قرار دارد ، حقایق را دریافت می‌کنند ؛ به هر دو وحی می‌شود . این منبع که حقایق را برای پیامبر می‌آورد ، در لسانِ دینی فرشته‌ی وحی یا جبرئیل یا روح‌القدس نامیده می‌شود و در لسانِ فلسفی عقلِ فعال است ؛ آنگاه که فیلسوف به مرتبه‌ی عقل مستفاد می‌رسد ، به عقل فعال متصل می‌گردد و از آنجا حقایق را دریافت می‌کند ؛ تفاوت اصلی پیامبر و فیلسوف در این است که پیامبر از طریق قوه‌ی خیال و فیلسوف از راه عقل به فرشته‌ی وحی یا عقلِ فعال مرتبط می‌شوند .
"هرگاه آدمی ، هر دو بخش قوه‌ی ناطقه‌اش که عبارتند از بخش نظری و بخش عملی و پس از آن با قوه‌ی متخیله‌اش ، با عقل فعال متصل گردد ، این انسان همان است که به او وحی می‌شود . یعنی خدای عزوجل به‌واسطه‌ی عقل فعال به او وحی می‌کند . پس فیضی که از خداوند تبارک و تعلی به عقل فعال می‌رسد ، عقل فعال آن‌را توسط عقل مستفاد ، به عقل منفعل او و سپس به قوه‌ی متخیله‌ی او می‌رساند . در نتیجه انسان از آن حیث که [حقایق] به عقل منفعل او افاضه می‌شود ، حکیم و فیلسوف و متعقلی تمام است و از آن حیث که به قوه‌ی متخیله‌ی او افاضه می‌شود ، پیامبری است که نسبت به آینده انذار می‌کند و نسبت به اکنون و حال از جزئیات خبر می‌دهد ."°
هانری کربن پس از توضیحی درباره‌ی اهمیت عقل مستفاد°° در نظر فارابی ، به تفاوت آن با نظر ارسطو اشاره می‌کند :
"در نظر فارابی ، عقل مستفاد عالی‌ترین حالت عقل انسانی است ، حالتی که در آن عقل انسانی می‌تواند بدون وساطت خود ، صوری که عقل فعال به آن افاضه می‌کند ، به شهود و اشراق دریابد . باری مفهوم عقل فعال و عقل مستفاد نزد فارابی ، مبین نظری متفاوت با نظر ارسطویی صرف است ‌."°°°
بدین‌ترتیب فارابی بر اساس مفهوم وحی و اشراق ، وحدتِ منبع معرفتی پیامبر و فیلسوف را تبیین می‌کند و یکی بودن حقیقت دین و فلسفه را نشان می‌دهد .
[...]
ارتباط معرفت خیالی و حکمت نبوی یکی از مهمترین دستاوردهای تفکر فارابی است که هیچگونه پیشینه‌ای در فلسفه‌ی یونان ندارد ؛ مگر اینکه بخواهیم تابع پارادایم مستشرقان باشیم و به تقلید از والزر (R. Walzer) بگوییم که : "در فلسفه‌ی فارابی آنچه شایان توجه بسیار است ، مبحث خیال و فلسفه‌ی نبوت است که این هم شاید از بعضی مآخذ یونانی که به‌دست ما نرسیده است ، مقتبس باشد ."°°°°
متافیزیک ابن‌سینا ( نصرالله حکمت )

°آراء اهل المدینة الفاضلة ، ص١٢٥
°°مطابق بیان فارابی ، در میان انسان‌ها کسانی هستند که به بالاترین مرتبه‌ی عقل ، که همان عقل مستفاد باشد ، می‌رسند که فیلسوف نام دارند .
°°°تاریخ فلسفه‌ی اسلامی ، ص۲۳۰
°°°°مجموعه‌ی مقالات ابونصر فارابی ، ص۱۳۸

عنصر خیال در عرفان نظری اسلام

انسان مدرن امروز در کنار همه‌ی ابزار ، ادوات و لوازم زندگی ، به چیزی نیازمند است که این لوازم را برای او معنادار و قابل استفاده کند و آن عبارت است از عشق ، زیبایی ، ادب ، اخلاق ، انسانیت ، هنر ، کمال و فضیلت ؛ مبدأ پیدایی و تکوّن نظری این مفاهیم ، در روزگارِ پس از پیامبر خاتم به‌عنوان عصر اختفای حقیقت ، شاید برای نخستین‌بار توسط حکیمی ایرانی و مسلمان یعنی حکیم ابونصر فارابی قدم به‌عرصه‌ی تفکر و عقلانیت ایران اسلامی نهاده و ما از آن غافلیم . این مبدأ عبارت است از عنصر 'خیال' که فارابی آن‌را به 'حکمت نبوی' گره زده و افق عقلانیت عرفانی را گشوده ؛ این آن چیزی است که در یونان سابقه نداشته .
ورود عنصر خیال به‌عرصه‌ی عقلانیتِ حکیمانِ مسلمان ، زمینه‌ی تکوّن عرفان نظری را فراهم کرده و بر اساس آن ، جهان‌شناسی خیالی و زبان‌شناسی خیالی به‌وجود آمده ، عرفای مسلمان با استمداد از فیض کلمات پیامبر اسلام که هنرمندی خلاق در ساحت کلمه بود ، دست به آفرینش منظومه‌های شکوهمند عرفانی ، معماری و شعر زدند ؛ و نشان دادند که در شبِ تاریخ تنها ازطریق کلمات و خواندن شعر است که می‌توان راه را پیدا کرد و به خانه و مَرکَب و ادوات زندگی معنا بخشید ؛ ...
[...]
درحالیکه فیلسوفِ یونانی (تا آنجا که منابع نشان می‌دهد و آثار خود فیلسوفان حکایت می‌کند) از تعالیم وحی به‌عنوان منبعی برای کشف حقیقت محروم است ، فارابی از این تعالیم بهره‌مند است و به آنها ایمان دارد . درخشش شناختی که از طریق وحی حاصل می‌شود این است که یقینی و تضمینی است و اثبات صدق آنها ، منوط به تأیید قوانین منطقِ ارسطویی نیست . در فارابی‌شناسی و معرفی فلسفه‌ی فارابی ، شرق‌شناسانی که ایمان او را به وحی نادیده می‌انگارند ، درصددند که اصالت و استقلال تفکر او را در برابر فلسفه‌ی یونان منکر شوند .
به‌نظر فارابی حقیقت واحد است ، درنتیجه ، علاوه‌بر اینکه از 'منطق' (به‌عنوان روش) استفاده می‌کنیم تا با جلوگیری از خطای در تفکر ، به ادراک خود اعتبار دهیم ، از 'وحدت فلسفه'° به‌عنوان 'میزان' برای سنجش اعتبار حقیقت فلسفی بهره می‌گیریم . یعنی حقیقت فلسفی زمانی اعتبار دارد که فلاسفه در آن اختلاف نداشته باشند .
متافیزیک ابن‌سینا ( نصرالله حکمت )

°منظور از وحدتِ فلسفه تجمیعِ آراءِ افلاطون و ارسطو می‌باشد ، که فارابی خود در دوره‌ی دوم تفکرش این ایده را کنار گذاشت چون ظاهراً آراء این دو فیلسوف با هم قابل جمع یا بدون اختلاف نبودند !
"... اولین مرحله‌ی تفکر فلسفی فارابی اثبات اتفاق رأی و نظر فلاسفه است ؛ حتی چنانکه خواهیم دید فارابی بر این رأی بوده است که فلسفه‌ای که افلاطون و ارسطو در آن اتفاق دارند با حقیقت دین هم مطابقت دارد ؛ یعنی اگر دین و فلسفه در ظاهر با هم اختلاف دارند ، در موضوع و حقیقت یکی هستند . درواقع تفسیر افلاطون و ارسطو و جمع آراء آن‌دو و اثبات اینکه فلسفه با حقیقتِ دیانت یکی است ، تمهید مقدمه‌ای بوده است برای تأسیس فلسفه و کاشتن نهال آن در سرزمین تاریخ و فرهنگ اسلامی ." [فارابی ، صص ۴۸و۴۹]

ساد و رژیم‌های توتالیتر

به اعتقاد من مارکی دوساد و دیدرو بیش از دیگر نویسندگانِ عصر روشنگری جنبه‌های خاص و بدیع داشتند . یکی بازتاب رویه‌ی ظلمانی این عصر بود و دیگری تبلور وجه بازیگوشانه‌ی آن . اهمیت آثار ساد به‌دلیل عیان ساختن واقعیتی وحشتناک و در عین حال جذاب است ، اینکه خِرَد روشنگری هنگامی که از هرگونه غایتِ اخلاقی عاری شود بر ضدّ خود عمل می‌کند و در خدمت غرایز مرگ‌بار قرار می‌گیرد . عقل با نفی خدا ، طبیعت و دست‌آخر خود انسان ، به‌قول ساد در نتیجه‌ی خونسردی حاصل از "سخت شدن اندام‌های حسی" به کوهی یخی تبدیل می‌شود که تنها غریزه‌ی افسارگسیخته‌ی صیانتِ نفس را می‌شناسد ، تا حدی که جان و روحش نیز پژمرده می‌شود و می‌میرد ؛ گویی ستاره‌ی خودخواهیِ ناب ، اکنون با آتش خود می‌سوزد . پس مایه‌ی شگفتی نیست اگر متفکران مکتب فرانکفورت ، و در رأس آنها آدورنو و هورکهایمر ، ساد را یکی از برجسته‌ترین پیشگویانِ عقل ابزاری شده‌ای بدانند که در خدمت نظام‌های توتالیتر است . اگر روسو پیام‌آور عصر ایدوئولوژی‌ها بود ؛ اگر ساد پیشاپیش عقل سرد ، بی‌احساس و حسابگر نظام‌های توتالیتر را برملا می‌کرد ؛ دیدرو بسی بیشتر از آنها از قرن خود جلوتر رفت ، به‌طوریکه بینش او از جهان ، همچون نگاه انسان امروز ، متکثر و متنوع بود . می‌توان گفت که جنبه‌ی بازیگوشانه‌ی اندیشه‌ی او به بینش چندگانه و چندجانبه‌ی پست‌مدرن نزدیک‌تر است تا به جهان‌بینی عصر ایدوئولوژی‌ها .
[...]
... هنر او (دیدرو) آن بود که نشان داد بدون وحدتِ گونه‌های مختلفِ شناخت و یا به‌قول خودش "بدون وحدت طبیعت ، اخلاقیات و شعر" ، تنها راهی که در برابر بشریت قرار دارد وحشیگری و بربریت است .
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

سهروردی می‌گوید :

"قرآن را آن‌چنان بخوان که گویی بر تو نازل شده است ."
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

بانیِ حکمتِ اشراق

سهروردی یکی از متفکران نادری است که عالم خیال را از همه‌ی جنبه‌ها ، عمیقاً توصیف کرده است ، حتی برای نشان دادن بُعد مشهود آن اصطلاحی مناسب ساخته است : ناکجاآباد .
تخیّل به‌دید سهروردی گاه شیطان است و گاه فرشته . او تخیّل را در بینابین قرار می‌دهد ، میان عقل و وهم . تخیّلِ فعال اگر تحت آموزش و هدایتِ عقل سخن گوید فرشته می‌شود ، در این‌صورت آن‌را تعقلی می‌خوانیم . اما اگر وهم برآن غالب شود به ابلیس تبدیل می‌گردد . در این‌حالت تخیل دست‌اندرکارِ سرهم‌بندی و ترکیب عناصر ناسازگار می‌شود ، آنچنان‌که انسان را گرفتار اوهامِ وحشتناک می‌کند . برعکس ، اگر تخیّل عقل را بارور کند ، موجودات معنوی در برابرش حیّ و حاضر می‌شوند . هنگامی‌که تخیّل درخدمتِ عقل باشد ، موجودات معنوی دربرابر آدمی تجسّد می‌یابند . این موجودات ممکن است به‌صورت‌های گوناگون ظاهر شوند . در هیأت فرشته ، در قالب نمادهای معنوی همچون شجره‌ی طور در قلّه‌ی کوه سینا ، یا در شکل یک موجود غیرمادی . این مکانِ مثالی "در جایی واقع نیست ، بلکه خود طراح صور خویش است ." به‌دیگر سخن ، اینجا فضای جان است و تنها با واسطه‌ی گسستی ناگهانی از مختصات جغرافیایی می‌توان بدان راه‌یافت . در آنجا باید نگاه را وارونه کرد ، به‌جای نگریستن با چشمان ظاهر ، از دیده‌ی باطن کمک گرفت ، به‌طوری‌که جان با شکوفایی کاملِ نمادهایش بر خود مکشوف شود . پس دخول به این فضا ممکن نیست مگر در حالت استحاله‌ی درونی ، مگر با دگرگون‌سازی بنیادین در شیوه‌ی بودن و دانستن .
اگر در این‌مورد ، کمال مطلوب برخوردی مبهوت‌کننده با فرشته است ، در عوض تخیّل آلوده به وهم تنها صورت‌های شیطانی می‌آفریند . سهروردی در 'کلمةالتصوف' می‌گوید : "قوه‌ی وهم همان ابلیس است که از سجده کردن در برابر خلیفه‌ی خدا و کلمه‌ی [نفسِ] او سر پیچید ، در حالیکه تمام فرشتگان که بیانگرِ استعدادهای روان‌اند ، در برابر کلمه سجده کردند . به‌تعبیر قرآن (آیه‌ی ۳۴ سوره‌ی بقره) ابلیس از آن‌رو سرپیچید و غرور ورزید که از کافران بود ." چنین تخیلی برخلاف تخیلی که وهم آن‌را به گمراهی کشانده ، امر غیرواقعی نمی‌آفریند ، بلکه واقعیت نهان را آشکار می‌کند . این همان تأویل معنوی است که حکما در همه‌ی اعصار به آن عمل کرده‌اند . دیدن با چشم جان ، از سر گذرانیدن استحاله‌ی همه‌ی حواس نیز هست . به اعتقاد سهروردی "چون دیده‌ی اندرونی گشاده شود دیده‌ی ظاهر بر هم باید نهادن" زیرا از این‌طریق می‌توان بی‌وقفه شاهد رازهای روح بود ، اندام‌های لطیف تن را بیدار کرد ، عالم مثال را به‌جای عالم وهم نشاند و همسفر فرشته شد ‌.
[...]
وجود عالم مثال برای اجتناب از شکافی که جهان را دو پاره کرده ضرورت مطلق دارد . باید توجه داشت که عالم مثال ، مُثُل افلاطونی نیست ، بلکه مرتبه‌ای میانی است بین عالم معقول و عالم محسوس .
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

جهش‌یافته‌ها

جهش‌یافته دچار التقاطی یکپارچه و اغلب مشکوک است ، او تصوراتی بدیهی در ذهن خود دارد که از آنها بت ساخته و سرسپرده‌شان است . می‌توان گفت که وجود او در تسخیر همین اختلاط است ، اختلاطی که او تجسم تمام عیار آن است .
[...]
انسان جهش‌یافته انواع گوناگون دارد . ممکن است فرومایه و سترون باشد ، فردی که دلمشغولی اصلی‌اش زنده‌ماندن به هر بهایی است ؛ ممکن است یک انقلابی پرشور و خشمگین باشد که نمونه‌های آشتی‌ناپذیرش را در جنبش‌های سیاسی تندرو می‌بینیم ؛ و ممکن است ایدئولوژی‌پردازی باشد که ایمان دارد رسالتی مقدس برعهده‌ی او است . به بیان دیگر ، انسان جهش‌یافته اگر از عوام باشد ، یک فرصت‌طلب باری به هرجهت خواهد بود ، اگر مبارزی فعال باشد ، یک انقلابی تندرو و اگر روشنفکر باشد ، ایدوئولوژی‌پردازی خودمحور و بریده از واقعیت است . اما در هیچ‌یک از این موارد از تضادهای بی‌شمارش آگاه نیست . برای روشن شدن خصوصیات اولین نوع انسان جهش‌یافته ، به بررسی و تحلیل جلال آل‌احمد (۱۳۰۲-۱۳۴۸) در اثر بحث‌انگیزش 'غرب‌زدگی' می‌پردازیم . غرب‌زدگی که در دهه‌ی چهل به‌چاپ رسید ، در زمان خود موضوع روز بود و بحث‌های موافق و مخالف زیادی برانگیخت . آل‌احمد در این کتاب تصویری گیرا از انسان منفعلی که او را هرهری مذهب می‌نامد ارائه می‌دهد .
هرهری مذهب انسانی است بی‌اعتقاد که باد او را به هر سو می‌برد . او با هیچ‌چیز مخالفت نمی‌کند ، به‌راحتی از لابلای موانع رد می‌شود و به‌هرچه به‌دستش می‌رسد رضایت می‌دهد . اما این انسان فرومایه درعین‌حال آب‌زیرکاه هم هست . می‌داند چگونه رفتار و به چه کسی اقتدا کند ، "بی‌آنکه قطب‌نما داشته باشد می‌داند که جذبه‌ی قدرت به‌کدام سمت است" . به‌همین‌دلیل در همه‌جا حضور دارد . او انسانی التقاطی و دچار "غرب‌زدگی" است . نمی‌توان گفت جهان‌وطن است ، در اصل هیچ‌جایی است . به بیان دیگر "ملغمه‌ای است از انفراد بی‌شخصیت و شخصیت خالی از خصیصه ." او هیچ تخصصی ندارد ، همه‌کاره و هیچ‌کاره است . اما مثل علف‌هرز همه‌جا می‌روید و همه‌ی فعالیت‌های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی را در تسخیر خویش می‌گیرد . "بی‌اعتبارترین بازرگانان گردانندگان بازار و اتاق تجارت‌اند ، بیکاره‌ترین فرهنگیان مدیران فرهنگ‌اند ، ورشکسته‌ترین صراف‌ها بانک‌دارند ، بی‌بخارترین افراد نمایندگان مجلس‌اند ."
در ذهن آل‌احمد ، هرهری مذهب تصویرِ کاملاً منفی انسان جهش‌یافته است . زیرا نخستین انگیزه‌ی او ماندن به هر بها و کسب منفعت فوری است . او هیچ آرمانی ندارد ، نه مؤمن است و در میان امت جای دارد و نه شهروندِ جامعه‌ای مدنی است ؛ بلکه جنبه‌های منفی و زیان‌بار هر دو را با خود دارد ؛ غرب‌زده است اما غربی نیست . زیرا میان کسی که ناآگاهانه در معرض امواج مدرنیته قرار گرفته و انسان مدرن و شهروندِ مسئول جامعه‌ی مدنی ، تفاوتی هستی‌شناختی وجود دارد . هرهری مذهب جهش‌یافته‌ای منفعل و رام و مطیع است . التقاط در او به‌گونه‌ای است که ارزش‌های دو جهان به‌جای آنکه عامل تنش‌های خلاق شوند ، یکدیگر را به لجن می‌کشند و در نهایت خنثی می‌کنند . خلاصه وجود او محل تأثیر دو مقوله‌ی متفاوت از ارزش‌ها است که درنتیجه‌ی تلاقی با یکدیگر از ویژگی‌های مثبت خویش بی‌بهره‌ می‌گردند و موجودی فاقد برجستگی و کیفیت به‌بار می‌دهند ، انسانی که به‌سطح بیولوژیک تنزل یافته و تنها تابع غریزه‌ی صیانت از نفس است .
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

پوچی

آلبر کامو در این‌باره گفته است : "تنها چیزی که درباره‌ی این جهان می‌توان گفت آن است که در نفس خود معقول نیست . رویارویی این دنیای غیرعقلایی با میل شدید بشر به‌وضوح و روشنی ، که بانگ آن در اعماق وجودش طنین انداخته ، جهان را پوچ و بی‌معنا کرده است . پوچی هم به انسان وابسته است و هم به جهان ؛ و در حال حاضر تنها حلقه‌ی اتصال آن‌ها است و آن‌دو را به‌یکدیگر پیوند می‌دهد ، آنگونه که تنها کینه می‌تواند چنین کند ."
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

نیهیلیسم

جوزپه توچی تبت‌شناس ایتالیایی درباره‌ی جدایی میان دین و فلسفه و جان و عقل چنین می‌گوید : "در هند عقل هرگز آنچنان مسلط نشد که همچون چیزی اضافه بر توانایی‌های کامل روح ، از آن جدا گردد و میان خود و روان انفکاکی خطرناک ایجاد کند ، مرضی که غرب به آن دچار است ." متفکران آلمانی این "بیماری" را مورد مطالعه قرار دادند و پیش از دیگران ، از همان پایان قرن هیجدهم یعنی عصر خلاق ایده‌آلیسم ، یاکوبی به بحث دراین‌باره پرداخت و برای آن عنوانی مناسب نیز یافت : 'نیهیلیسم' . او در سال ۱۷۹۹ به فیشته چنین نوشت : "فیشته‌ی عزیز ، اگر شما یا هر کس دیگر ترجیح بدهید آنچه را که من نقطه‌ی مقابل ایده‌آلیسم می‌دانم و با نامیدن آن با عنوان نیهیلیسم ، مخالفت خود را با آن بیان کرده‌ام ، اوهام‌باوری بنامید ، باز هم سخنی مخالف من نگفته‌اید ." به‌زعم یاکوبی ، انسان علاوه‌بر تابعیت از مقولات فهم و عقل ، باید به ندای قلب نیز گوش فرا دهد ، تنها در چنین صورتی است که خواهد توانست به انجام دادن جهشی نائل شود که او را فراسوی عقلانیت به قلمرو ایمان می‌رساند . انسان بدینگونه از آفت نیهیلیسم در امان می‌ماند و به اقلیم روح پر می‌کشد .

افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

مقایسه‌ی دو ذهنیت

تصویر گویا و جذابی را که پاز از مکزیکی‌ها ارائه کرده می‌توان با اندکی تغییر به دیگر ملل غیرغربی ، مثلاً شرقی‌ها هم بسط داد . اما اجازه دهید باز هم به تضادها بپردازیم و طرح مقایسه‌ای پاز از ذهنیت آمریکایی و مکزیکی را به‌طور کامل نقل کنیم :
"آمریکایی‌ها ساده‌دل و زودباورند و ما مؤمن ؛ آن‌ها قصه‌های پریان و داستان‌های پلیسی را دوست دارند و ما اسطوره و افسانه را ؛ ما از سرِ خیال‌پردازی ، ناامیدی یا برای غلبه بر زندگی فلاکت‌بار خویش دروغ می‌گوییم ، آنها دروغ نمی‌گویند اما حقیقتی اجتماعی را جایگزین حقیقت واقعی می‌کنند که در هر حال ناخوشایند است . ما شراب می‌نوشیم تا مست شویم و اعتراف کنیم و آنها برای اینکه خویش را یکسره فراموش کنند ؛ آنها خوشبین‌اند و ما نیهیلیست ، هرچند که نیهیلیسم ما روشنفکرانه نیست و بیشتر واکنشی غریزی و بنابراین نفی‌ناشدنی است . ما بدگمانیم و آمریکایی‌ها به‌راحتی دیگران را می‌پذیرند . ما غمگین و اهل ریشخندیم ، آنان شاد و بذله‌گو . آمریکایی‌ها درصدد فهم امورند و ما خواهان تأمل و تعمق در آنها . آنان فعال و اهل عمل‌اند و ما اهل رضا و تسلیم . ما از زخم‌هایمان لذت می‌بریم و آنان از ابداعات و اختراعات‌شان . آنها به بهداشت ، کار ، سلامتی و خوشبختی باور دارند ، اما شاید لذّت حقیقی را که سرگیجگی و مستی است نشناسند . در هیاهوی شب‌های پایکوبیِ ما ، طنین صداهای زنده و پرشورمان زندگی و مرگ را به‌هم می‌آمیزد ، اما نیروی سرشار آنان در لبخندی ثابت متحجر می‌ماند ؛ آنان پیری و مُردن را منکر می‌شوند و مرگ را به سکون وامی‌دارند ." و سرانجام آنکه ، زندگی برای آنان چیزی است که هردم باید بهبود یابد و عالی‌تر شود ، و برای ما چیزی است که باید تاوان آن‌را پرداخت .
آیا می‌توان رفتارها و بینش‌هایی ناسازگارتر از این یافت ؟ هنگامی که از آگاهی دورگه یا اختلاطی سخن می‌گوییم ، بی‌شک منظورمان آگاهی‌ای است که بتواند این دو نوع ذهنیت را در کنار هم قرار دهد و با هم سازگار کند .
[...]
به‌قول پاز "تنهایی مکزیکی ، در زیرِ شب سنگی آلتی‌پلانو° ، که آسمانِ آن سرشار از خدایان سیری‌ناپذیر است ، از تنهایی آمریکاییِ گمگشته در دنیای انتزاعی ماشین‌ها ، شهروندها و احکام اخلاقی متمایز است ." دنیای پیرامون مکزیکی‌ها واقعیتی از آنِ خود دارد ، واقعیتی که ساخته‌ی ذهن انسان نیست .
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

°Altiplano دشتی است مرتفع در منطقه‌ی آند (در آمریکای لاتین)

خِرَدگریزی

در گذشته حاکمیتِ یک گفتار مسلط ، سبب می‌شد که صورت‌های کهنِ آگاهی پس‌روند و از نظر نهان مانند . ذهن بشر تابع بی‌چون و چرای الزامات ایدوئولوژی حاکم بود . تروریسمِ فکری مارکسیسم را به‌یاد بیاوریم که چندین دهه قالب‌های فکری ما را پیشاپیش شکل می‌داد ، به‌طوریکه گویی بشر برای شناخت واقعیتِ متغیر جهان یک جعبه‌ابزار بیشتر در اختیار ندارد که لوازم آن عبارتند از : تاریخ‌انگاری ، جبر زمانه ، مبارزه‌ی طبقاتی ، زیربنا و روبنا . این ابزارها برای ما در حکم سلاح نظری ناب و مطلق بودند . اما با ظهور گفتارهای تازه‌ای که ناگهان از پستوهای تاریخ سر برون آوردند ، طیف رنگ‌های شناخت ما به‌طرزی شگفت‌آمیز متنوع و گسترده شد . فرهنگ جهان به صندوق‌خانه‌ای تبدیل شد که بقایای همه‌چیز ، حتی آنچه به‌شکل بارز کهنه و از رواج افتاده بود ، در آن دوباره به‌کار آمد . درنتیجه با فوران ناگهانی بینش‌ها و ادراک‌های گوناگون مواجه شدیم . همه‌ی تکه‌های رنگارنگِ فضای روح از زیر خاکستر هزاران‌ساله‌ی خود دوباره جان گرفتند و رنگ‌هایی خیره‌کننده در برابرمان عرضه کردند . باورنکردنی‌ترین افکار و مفاهیم صدای خود را در همهمه‌ای کر کننده به گوش می‌رساندند .
بدین‌ترتیب اصول و ضوابط تعبیر و قرائت معکوس شد و هنجارها و قواعدِ رفتار کاملاً تغییر یافت . خرَد کلاسیک و حاکم درمواجهه با این کثرتِ بی‌سابقه در تاریخ بشریت ، از عمل عاجز بود . هویت‌ها به هم برخورد و یکدیگر را نفی می‌کردند و با ضرباهنگ تند تبادل‌ها ، درهم می‌آمیختند . انسان متعدد و متکثر شد ، هم شمن بود و هم لیبرال ، هم تکنوکرات و هم جادوگر ، هم یوگی و هم کمیسر . در چنین جوششی ، توانایی ذهن بشر در ترکیب و بینش هماهنگ او از چیزها به چه سرنوشتی دچار شد ؟ تصورات بشر از تلوّن واقعیت ، آنچنان گونه‌گون بود و به حیطه‌هایی آنچنان مختلف تعلق داشت که او را دچار سرگشتگی کرد ، دیگر نمی‌دانست به کدام حقیقت تکیه کند . در برابر کثرت مهارناپذیر ذرات پراکنده‌ی وجود ما ، تنوع شیوه‌های انکشاف جهان قرار داشت . همه‌ی فضاهای نامتجانس هستیِ ما طالب بیان حق بودند و می‌خواستند که بینش آنها به جهان مورد توجه قرار بگیرد و در نظم و نسق قوه‌های شناخت جایی برای آنها درنظر گرفته شود . خلاصه همه‌ی آنها می‌خواستند که انسان به ندای بی‌وقفه‌شان پاسخ گوید .
بدین‌ترتیب تفکر در نیمه‌ی دوم قرن بیستم عَلَم مبارزه در دست گرفت . نه با مهیا کردن فضاهای برخورد که دیگر امری اجتناب ناپذیر شده بود ، بلکه با حمله به خودِ خِرَد . به‌جای غلبه بر ادعاهای نامعقولِ خرد ، که قرن‌ها هرچه خواست کرد و همه‌ی حقوق را از آن خود خواست ، به‌جای آنکه در مکانی که از آنِ خود او بود فضایی برایش فراهم شود که از آن‌سو بتواند همچنان افسارگسیختگی خیال و هذیان را مهار کند ، آن‌را از پای‌بست ویران کردند . عقل روشنگری را به‌زیر چاقوی جراحی بردند ، با چکش قطعه‌قطعه کردند ، همه‌ی چرخ‌دنده‌های آن‌را از هم سوا کردند و آن‌را حتی از علت وجودی‌اش نیز بی‌بهره ساختند . نقد ویرانگر شالوده‌شکنان ، در صورت‌های گوناگون خود ، مرگ قریب‌الوقوع عقل را اعلام کرد . از آن‌پس آرای تندرو و سر از لاک برآورده به‌سوگ تراژیک خرد نشستند و انحطاط و غروب آن‌را رسماً اعلام کردند و فعالیتی گسترده در جهت افشاگری و بی‌اعتبار کردن عقل به‌راه افتاد : دو رویی آن ، مکر و حیله‌هایش ، قدرت بی‌همتایش که در نهادهای دانش رخنه کرده بود ، گفتارمداری خودشیفته‌اش و ساز و کارهای نهانِ استیلای آن ، همه و همه برملا شدند .
هنگامی که عقل به‌طور قطعی منکوب شد ، از میراث آن به‌جز صورت‌های فسیلی و ابزاری شده چیزی به‌جا نماند . درِ شیشه‌ی جادویی باز شد و غولِ پلید از آن به‌در آمد ، اما برای جانشینی آن هیچ تمهیدی اندیشیده نشد . پس شیاطین آزاد شده تخیل انسان را جولانگاه خویش ساختند ، اوهام با صدایی گوشخراش نعره کشیدند و با لایه‌های کهن تفکر که آنها نیز بر سر این خوان نعمت گرد آمده بودند و در این ضیافتِ خدایانِ سرگردان شرکت داشتند ، پیوند یافتند تا نوعی مشروعیت تاریخی برای خود دست و پا کنند . هیچ چیز بی‌معناتر از این عقاید بی‌پایه نیست ، این فرزندان یتیم مدرنیته‌ی مثله شده ، که اکنون از قِبَل اعتقادات مقدس کهن به حیات خود ادامه می‌دهند .
وظیفه‌ی انسان امروز تلاشی قهرمانانه برای غلبه بر آزمایش‌های گوناگون است . زیرا اکنون هیچ‌چیز دیگر به‌شکل نخستین خود نیست . عقل کلاسیک که شدت انتقادها آن‌را فلج کرده ، اگر نگوییم از کار افتاده است ، دست‌کم باید گفت فاقد کارآیی پیشین است . هویت‌های کهن بیدار شده‌اند و پراکنده گشته‌اند ، اما چهارچوبی وجود ندارد که آنها را در خود جای دهد . آنها به گوشه و کنار پراکنده می‌شوند و بازار مکاره‌ی عظیمی به‌پا می‌کنند که در آن همه‌چیز در مرحله‌ی طرح باقی می‌ماند . فرهنگ‌ها در هم تداخل می‌یابند ، اما نادرند آنهایی که سره را از ناسره تشخیص دهند . این اغتشاش بعضی را برآن داشته تا از جنگ تمدن‌ها سخن بگویند .
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

همدستی فلسفه و دستگاه دولت !

همدستی فلسفه و دستگاه دولت نخستین‌بار در قرن نوزدهم میلادی با تأسیس دانشگاه برلن محقق گشت . این دانشگاه ازآن‌پس الگوی آموزش عالی در اروپا و ایالات‌متحده شد . ویلهلم فون‌هومبولت ، بنیانگذار معنوی آن ، با عنایت به نظرات فیشته و شلایر ماخر ، هدف آن‌را تدوین کرد . این هدف عبارت بود از تعلیم معنوی و اخلاقی ملت با الهام از یک اصل اولیه (حقیقت) و نحوه‌ی عملی که بر مبنای آن همه‌چیز تابع آرمانِ عدالت گردد و آنگاه این اصل و آرمان در مفهومی واحد یعنی دولت تجسم یابد . بدین‌ترتیب روح هر فرد ، دولت صغیری می‌شود که به‌نحوی تنگاتنگ و منظم با روح فراگیر دولت در پیوند است .
دولوز و گاتاری در 'هزار سطح' این الگو را در معرض انتقاد قرار دادند . به‌زعم آنان تفکر غرب قرن‌ها در استیلای الگوی درخت‌وار بوده است . همه‌ی رشته‌های مطالعاتی اعم از گیاه‌شناسی ، زیست‌شناسی ، کالبدشناسی ، معرفت‌شناسی ، الهیات و هستی‌شناسی از این الگو تأثیر پذیرفته‌اند . فلاسفه همواره در جستجوی بنیاد و ریشه بوده‌اند . آنها نظام‌هایی رده‌بندی شده ایجاد کردند "که شامل مراکز تولید معانی و مفهوم‌سازی و دستگاه‌های خودکار مرکزی ، همچون حافظه‌های سازمان‌یافته ، بوده است ." زیرا این تفکر در کنه خود ، همواره طالب یک فرماندهی عالی ، یک راهبر ، سردسته‌ای با قدرت مستبدانه بوده است . روانکاوی شاهدی بر این ادعا است . روانکاوی نیز ناخودآگاه را تابع ساختارهای درخت‌وارِ حافظه‌ی متذکر می‌کند . "[روانکاوی] حکومت مستبدانه‌ی خود را بر پایه‌ی ادراکی خاص از ناخودآگاه بنیاد نهاده است ." میدان عمل روانکاوی محدود است زیرا همه‌ی عناصر آن تابع یک فرمانده‌ی کل است . دولوز و گاتاری این بحث را در 'ضد ادیپ' نیز به‌نحوی گسترده مطرح کرده بودند . آن‌دو در این کتاب روانکاوی را با توجه به نمایشی بودن و صحنه‌پردازی که مشخصه‌ی این رشته است ، مورد مطالعه قرار دادند . به‌نظر آنان روانکاوی ارزش‌های تصوری و شخصی‌شده (فرامن ، من ، نهاد) را جایگزین نیروهای مولد حقیقی می‌کند . به اعتقاد دولوز انسان درباره‌ی پدر ، مادر و خانواده دچار هذیان نمی‌شود ، بلکه موضوع واقعی هذیان او کیهان ، کائنات و تاریخ است .
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

تفکر ارتباطی

... این تصاویر گونه‌گون شبکه‌ای از ارتباطاتِ ظریف می‌تنند و پارچه‌ی هزار رنگِ لباس چهل‌تکه‌ی ما را مانند آرلکن° می‌سازند . بی‌شک چندگانگی فرهنگی و آمیزش اقوام ، اختلاط افکار و دورگه‌گی ما را برای تصاحب یک هویت مرکب آماده می‌کند . ادوارد گلیسان که به پدیده‌ی آمیختگی زبانی و نژادی توجه بسیار دارد و آن را آمیزشی گسترده در مقاطع زمانی طولانی می‌داند ، معتقد است که هر هویت یکدست ضرورتاً مانع و نافی 'دیگری' است . "چنین نگاهی به هویت ، در تقابل با هویتی قرار دارد که امروزه هویت 'واقعی' فرهنگ‌های مرکب است . در این فرهنگ‌ها هویت عامل و نتیجه‌ی گونه‌ای آمیختگی زبانی و نژادی ، یعنی ریزوم‌وار°° است ." هویت ریزوم‌وار ، ریشه‌ای است که به استقبال دیگر ریشه‌ها می‌رود . "در چنین احوالی آنچه مهم است مطلق و مستقل بودن یک ریشه نیست ، بلکه شیوه‌ی نزدیک شدن آن به دیگر ریشه‌ها یعنی 'ارتباط' است که مهم است . به نظر من امروز نقد و شناختِ ارتباط ، بدیهی‌تر و جذاب‌تر از نقد و شناختِ هستی است ." می‌دانیم که مفهوم ریزوم و تفکر سیار را ژیل دلوز در کتاب 'هزار سطح' که به‌اتفاق فلیکس گاتاری نوشت ، مطرح کرد . ...
'تفکر ارتباطی' به‌نوعی بیانگر مفهوم همزمانی است که پیش‌تر به آن اشاره کردم ، اما در اندیشه‌ی گلیسان با مجموعه‌ای از مفاهیم کلیدی نیز در پیوند است که چندنوایی آن را شدت می‌بخشند . بدین‌ترتیب در نقطه‌ی مقابلِ بینش انحصارطلب به هستی ، که به فرقه‌بازی و بنیادگرایی منجر می‌شود ، مفهوم تنوع در معنای موردنظر سگالن°°° قرار دارد که متضمن توجه به 'دیگری' ، به امر شگفت و تعدد چیزها ، مراسم ، عادات و موجودات خاص است .
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

°آرلکن به ایتالیایی Arlecchino ، شخصیت معروف تئاتر ایتالیایی (Commedia dell'arte) است که لباس چهل‌تکه و رنگارنگ بر تن دارد .
°°ریزوم (Rhizome) ساقه‌ی زیرزمینی بعضی از گیاهان که عامل تکثیر آنها است . ریزوم هرساله در جهت افقی رشد می‌کند و بخش‌های تازه‌ای در آن به‌وجود می‌آید . به همین‌جهت ریزوم حتی اگر با آلات کشاورزی بریده شود ، برخلاف ریشه ، نمی‌میرد بلکه چند گیاه از آن می‌روید .
°°°شاعر و رمان‌نویس فرانسوی (۱۹۱۹ - ۱۸۷۸) Victor Ségalen که به شناختِ فرهنگ‌های دیگر بسیار علاقه‌مند بود . کتابی درباره‌ی چین دارد و در سال ۱۹۰۳ در تاهیتی آخرین اثر گوگن را کشف کرد .

تبعاتِ استقرارِ حکومت اسلامی !

این امر که در طی انقلاب ایران ، طبقات پیشرفته‌ی جامعه به‌طور گسترده اقدام به مهاجرت کردند ، صرفاً ناشی از دلایل سیاسی نیست ، زیرا در نظام پیشین نیز آزادی‌های سیاسی وجود نداشت . این مهاجرت به دلایل دیگری روی داد . استقرار یک رژیم دینی اقتدارطلب و مبتنی بر هویت ، ساختار احساسی و عاطفی خاصی ایجاد کرد ، که همانطور که در جایی دیگر نیز گفته‌ام ، به‌دلیل آنکه جامعه را به‌سوی سطوحِ آگاهی نامأنوس می‌کشاند ، در انسانی که خود را به‌عصر حاضر متعلق می‌دانست ، نوعی احساس غربت تحمل‌ناپذیر ایجاد می‌کرد . درعرض چندماه شیوه‌های زندگی قبیله‌ای حاکم شدند : اعدام‌های صحرایی ، سنگسار زِناکارانِ متأهل ، شلاق‌زنی به خاطیان و مصادره‌ی اموال ، امری معمول شد و آنچنان جَوّ وحشت ایجاد کرد که بسیاری احساس می‌کردند در دنیایی غیرواقعی می‌زیند که در آن همه‌چیز بی‌دلیل است و ممکن . با مشاهده‌ی زنده شدن باورهایی که درعهد عتیق به‌خاک سپرده شده بودند و احیای عاداتی که قرن‌ها منسوخ گشته بودند ، احساس می‌کردیم در زمان به‌عقب می‌رویم .
بخش عظیمی از جمعیت ایران هویتی مدرن کسب کرده بود که به‌روی لایه‌های قومی-دینی شخصیتش جای می‌گرفت . وضعیت جدید حساسیت‌انسانی را که با ضرورت‌های مدرن خو کرده بود ، آزار می‌داد . بخش بزرگی از جمعیت ، به‌قول نوبرت الیاس سوائق حیاتی خود را به‌صورت 'ترمزهای درونی' و مطابق با سلیقه و عادات انسان امروز سانسور کرده بود و از همین‌رو است که با واکنش طردجمعی (دست‌کم برای طبقات مدرن) در همه‌ی سطوح فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی مواجه بودیم .
آنهایی که خواهان تقسیم قدرت‌اند شاید در ابراز این خواسته محق باشند ، زیرا مطابق الزامات شعارِ "از لحاظ سیاسی مجاز" ، عمل می‌کنند . اما پرسش این است که چه چیز را باید تقسیم کرد ، با که و برای که ؟ اگر هدف تأکید بیش از حد بر هویت‌های قومی و درگیر شدن در منازعات بومی و تنگ‌نظرانه و بی‌توجه به گفتار جهانی مدرنیته است ، آیا چنین‌کاری به هذیان‌های قوم‌مدارانه ، به مکتب کینه‌توزی ، به جمود و تحجر هویت منجر نمی‌شود ؟ به اعتقاد من باید به‌غایت ساده‌لوح بود تا به چنین فرورفتی در لاک خود تن در داد .
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )

تکامل

انسان به‌واسطه‌ی ریشه‌ای که در جهان دارد شبیه همنوعان خود است ، اما درنتیجه‌ی شناخت‌های علمی و انسانی‌ای که تدریجاً کسب می‌کند به‌شیوه‌ای که از آنِ خود اوست تکامل می‌یابد . درست است که بعضی از این شناخت‌ها از لحاظ فرهنگی رنگ و لعاب بیشتری دارند ، ولی اغلب آنها میراث مشترک بشریت‌اند . آنهایی که خود را مغبون و از نظر فرهنگی ستم‌دیده احساس می‌کنند ، بهتر است به‌جای طغیان و قدعلم کردن برای انهدام ضوابط‌فرهنگیِ حاکم ، از گنجینه‌ی معارف بشری توشه بردارند . هرجا لازم باشد عادات را واژگونه کنند ، ساختار شخصیت‌شان را تغییر دهند ، خود را از بار خلقیات کهنه خلاص کنند ، محدوده‌ی هویت‌های تحمیلی را درهم شکنند و برای جبران عقب‌ماندگی خود شتاب ورزند . همه‌ی دانش‌ها به همه‌ی نژادها ، رنگ‌ها و اقوام قابل انتقالند . به‌علاوه تأثیر کیفی و جوهری این معارف بر شکل‌گیری معنوی ما بسی بیشتر از تأثیر عقاید موروثی و مبتنی بر هویت ذاتی است .
افسون‌زدگی جدید ( داریوش شایگان )