ذهن‌گرایی ...

روانشناسی شمس تابع انسان‌سالاری اوست . انسان معیار ارزش‌ها و خالق اعتبارها است . زشتی و زیبایی و نیکی و پلیدی که ما به چیزها نسبت می‌دهیم تابع از پندار ، پرتویی از فانوس خیال ، و انگیخته‌ای از زمینه‌ی عاطفی و ذهنی ماست ؛ این سوبژکتیویسم ، این تکیه بر اصالت‌دید ذات درک کننده ، این ذهنی‌گری عینیت‌های خارجی ، بطور کلی یکی از میراث‌های روانشناسی شرقی است که ما آن‌را بویژه در عرفان انسان‌گرای ایران اسلامی ، پیوسته منعکس می‌یابیم . شاید به رساترین و درعین‌حال شاعرانه‌ترین تعبیرها ، این مضمون را در یکی از رباعی‌های منسوب به خیام بتوان یافت :

گردون نگری ز عمر فرسوده‌ی ماست // جیحون اثری ز اشک پالوده‌ی ماست

دوزخ شرری ز رنج بیهوده‌ی ماست // فردوس دمی ز وقت آسوده‌ی ماست

شاهد تمثیلی برای این نسبیت فردی ارزش‌ها و تابعیت ذهنی اعتبارها در ادبیات عرفانی ، عموماً گفتگوی مجنون (نام اصلی قیس عامری ۶۹۹م.) با مردی است که لیلی را زشت می‌شمارد و از شوریدگی مجنون به‌خاطر وی در شگفتی فرو می‌رود . مجنون به‌وی پاسخ می‌دهد :
- این بدان‌جهت است که تو لیلی را از دید خود می‌نگری نه از فراسوی چشم من !
خطِ سوم _درباره‌ی شخصیت ، سخنان و اندیشه‌ی شمس تبریزی ( ناصرالدین صاحب زمانی )