کودتای ۲۸ مرداد

مصدق بین مردم ایران محبوبیت پیدا ‌کرد ، او را به‌عنوان یک نجات‌دهنده می‌دانستند . در سال ۱۹۵۱ مجلس او را به نخست‌وزیری انتخاب کرد . او فوراً استعفا داد و دلیل این امر را مخالفت شاه با دادن حق انتصاب وزیر جنگ و دیگر پست‌های بالاتر برشمرد . اعتراضات مردمی به‌دنبال آن شروع شد و شاه سریعاً مصدق را ابقاء کرد و اختیاراتی را که مصدق خواسته بود را به او اعطاء کرد . مصدق درحال ملی کردن صنعت نفت بود تا درآمد مردم ایران را از بریتانیا و آمریکا پس بگیرد . شاه با او مخالفت کرد زیرا که می‌ترسید غرب از طریق تحریم اقتصادی نفت به این امر واکنش نشان دهد و باعث فلاکت اقتصادی ایران شود .
اما مصدق ‌که تقریباً اتفاق آرای مجلس را پشت‌سر خود داشت به این امر پافشاری کرد . زمانیکه شاه سعی داشت او را جابه‌جا کند بیشتر مردم که دست بیگانگان را در سیاست‌های خود می‌دیدند ، دست به شورش زدند . به دلیل ترس از شورش طبقات پایین‌تر شاه از دستور به ارتش برای سرکوب اغتشاشات خودداری کرد و از کشور فرار کرد ، اما او نه تاج و تختش را رها کرده بود و نه اعتماد خود را نسبت به بریتانیایی‌ها و آمریکایی‌ها از دست داده بود ؛ او می‌دانست آنها برای حفاظت از منافع نفتی خود هم که شده در کنار شاه خواهند ایستاد . وقایع نشان داد که حق با شاه بود . دولت بریتانیا پالایشگاه آبادان را تعطیل کرد ، یعنی جایی که نفت تمامِ میادین ایران فرآوری می‌شد . متعاقباً بریتانیا و ایالات‌متحده نفت ایران را بایکوت کردند و به متحدان خود برای مشارکت در بایکوت اعمال فشار کردند . بدون هیچ خریداری تولید نفت متوقف شد و همین امر در مورد جریان نقدینگی به‌وقوع پیوست ، درست مثل آنکه کافی نباشد دولت بریتانیا و آمریکا تنگه‌ی هرمز را بستند . این امر مانع تجارت دریایی با ایران شد ؛ و دست آخر اقتصاد مملکت فلج شد .
دولت ایالات‌متحده بیشتر از دلارها به نفت علاقه‌مند بود و این اوج جنگ سرد بود . برنامه‌ی ملی‌سازی مصدق و دخالت در بازارها و تلاش‌هایش برای حکومت مشروطه ، تصویر یک‌ شبه‌ی کمونیست را یادآور می‌شد که ممکن بود با دم‌ شیر بازی کند . بریتانیا و ایالات‌متحده نقشه‌ی چگونگی به‌دست آوردن آنچه را که می‌خواستند ، از کشوری که در مجاورت شوروی قرار دارد ، بدون اینکه جنگ جهانی سوم را شروع کنند ، کشیده بودند . آنها بیشتر از تهاجم به فکر یک کودتای نظامی بودند و این به چند دلیل بهترین روش بود .
اول اینکه اگر انگلستان به ایران حمله می‌کرد ممکن بود شوروی با اشغال استان‌های شمالی ایران به این امر واکنش نشان دهد ، درنتیجه می‌توانست منجر به شروع جنگی شود که در آن شوروی برتری‌های بزرگ لجستیکی می‌داشت . آنها ممکن بود انگلیس و آمریکا را به سمت جنوب عقب برانند و احتمالاً از ایران بیرون کنند و این امر ارتش سرخ را دقیقاً در موقعیتی قرار می‌داد که باعث تهدید دولت همسایه یعنی ترکیه شود . شوروی همچنین دسترسی مستقیم به خلیج‌فارس پیدا می‌کرد و این همان چیزی بود که روس‌ها از زمان پطرکبیر رؤیای آن‌را در سر می پروراندند ، از این‌طریق ناوگان شوروی می‌توانست وارد اقیانوس هند شود . با این‌حال کودتایی که باعث برگرداندن شاه به تختش شود خیلی کمتر باعث تحریک روس‌ها می‌شد و این لطف به شاه می‌توانست باعث تسلیم کنسرسیوم‌های بیشتری به شرکت‌های نفتی آمریکایی گردد .
درنهایت اگرچه قدرت‌های غربی هرگونه دخالت در کودتا را رد کردند ، دولت‌های دیگر خاورمیانه می‌دانستند داستان از چه قرار است . نمایش قدرت و هوش ایالات‌متحده باعث نگه‌داشتن سمت و سوی این دولت‌ها به سمت غرب شد .
با تضمین امنیتی 'سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا' (CIA) شاه به ایران بازگشت و ایالات‌متحده سازمان‌دهی و تأمین مالی تظاهراتِ به‌ظاهر خودجوشِ ضد مصدق را شروع کرد . آنها به روحانیت ، سیاستمداران ، افسران ارتش و حتی چماق‌به‌دستانِ خیابانی پول دادند تا در کمپین اعتراض مشارکت کنند . به‌دلیل خستگی‌های ناشی از انزوای اقتصادی ایران اعتراضات سریعاً به شورش تبدیل شد . این کودتا در اوت سال ۱۹۵۳ به‌وقوع پیوست اما علی‌رغم تمام برنامه‌ریزی‌ها ، این کودتا به آرامی صورت نپذیرفت . شاه نیروهای نظامی را به محل اقامت نخست‌وزیر فرستاد تا مصدق را دستگیر کنند اما سرهنگ گارد شاهنشاهی مسئول دستگیری مصدق ، خودش توسط حامیان مصدق دستگیر شد . با اینحال سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا از پیش دسته‌ای از چماق‌به‌دست‌ها را برای انگیختن مردم به شورش‌های حمایت از شاه اجاره کرده بود . دیگر مزدوران سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا به وسیله‌ی اتوبوس‌ها و کامیون‌ها به تهران آورده شده و به تهران ریختند . بین ۳۰۰ تا ۸۰۰ نفر در اثر درگیری بین آنها و طرفداران مصدق کشته شدند . یک‌دسته اوباشِ طرفدار شاه که توسط سیا تأمین مالی شده بودند به محل اقامت مصدق ریختند و موفق به دستگیری او شدند . مصدق دادگاهی شد و به‌وسیله‌ی دادگاه نظامی شاه به خیانت به کشور محکوم شد و در دسامبر سال ۱۹۵۳ به سه سال زندان محکوم شد و بعد از آن در حصر خانگی قرار گرفت جایی که ۱۴ سال بعد در سال ۱۹۶۷ فوت کرد . دیگر حامیان مصدق به زندان محکوم شدند و چندین نفر هم اعدام شدند . برای دهه‌ها ، هم سیا و هم سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا دخالت خود را در ماجرا انکار کردند .
جنگ سردتر ؛ چگونه تجارتِ جهانیِ انرژی از دست آمریکا خارج می‌شود ؟ ( مارین کاتوسا )