تقلای روس‌ها برای ابقای محمدعلیشاه
جمعه, ۱۴ آذر ۱۳۹۹، ۰۹:۱۴ ق.ظ
در ۲۰ دسامبر مجلس شورای ملی در تهران در محاصره‌ی نیروهای ایل بختیاری و نظمیه قرار گرفت که از جانب روس‌ها حمایت می‌شدند و خواستار انفصال شوستِر آمریکایی بودند . همچنین گروهی از زنان طرفدار مشروطه با سلاح‌های گرم که زیر چادرهایشان پنهان کرده بودند ، در برابر مجلس گرد آمده و تقاضا می‌کردند نمایندگان در برابر اتمام حجت روس‌ها مقاومت کنند . این نخستین‌بار در تاریخ معاصر ایران بود که زنان در تظاهرات سیاسی شرکت می‌کردند .°
نمایندگان مجلس ناچار شدند این تقاضا را بپذیرند ، در نتیجه مجلس منحل شد و موجودیت ایران به‌عنوان کشوری مستقل عملاً پایان یافت . درهمان روز در تبریز ، در شمال‌غربی ایران روس‌ها مرتکب عملیاتی شدند که هیچگاه فراموش نخواهد شد . این ماجرا با حادثه‌ای جزئی آغاز شد . سربازان روس برفراز خانه‌ای در همسایگی یک کلانتری رفتند تا خط‌تلگراف خود را تعمیر کنند . پلیس ایران آنان را بیرون راند ولی دو تن از آنان به دست روس‌ها به‌قتل رسیدند . روز بعد جنگ در سراسر تبریز آغاز شد و سربازان روس خانه‌ها را به‌توپ بستند و مرتکب غارت و قتل زنان و کودکان گردیدند . پس از ده‌روز قتل و غارت در ۳۱ دسامبر ، که مصادف با عاشورا مقدس‌ترین روزِ ماهِ محرم بود ، روس‌ها با دار زدن ثقةالاسلام ، مجتهد بزرگ آذربایجان ، همراه با چهارده ملا و ملی‌گرای دیگر ، مرتکب بزرگ‌ترین اهانت‌ها گردیدند . شجاع‌الدوله آلت‌دست روس‌ها ، در پشتیبانی از محمدعلیشاه وارد تبریز شد و موجب قتل و غارت‌های بیشتری گردید . کشتی‌های توپ‌دار روسی به بندرانزلی اعزام شدند و قوای روس برای برگرداندن شاه سابق به‌سوی تهران حرکت کردند .
[...]
اندک‌زمانی بعد چهارصد سرباز پیاده‌ی روس وارد مشهد شدند و در آخر ژانویه سایکس گزارش داد که آنان شروع به راه‌پیمایی پیرامون حرم کرده‌اند ، با این امید که با شلیک یک گلوله آتش‌افروزی کنند . "آقازاده ترسید و با توجه به سرنوشت ثقةالاسلام در تبریز ، از من درخواست حمایتِ بریتانیا را کرد . من با این درخواست مخالفت کردم و او مشهد را ترک کرد . گفته می‌شود او در دوران تصدی آستان قدس ۴۰۰۰۰ لیره ثروت اندوخته است ."
[...]
روس‌ها از طریق عوامل خود ، از قبیل یوسف هراتی که در آن‌هنگام در کنسولگری روسیه بست نشسته بود و اکبر بلندتهرانی که در استخدام کنسولگری بود ، تظاهراتی علیه پلیس محلی ترتیب دادند و خواستار شدند که به‌جای آنان سربازان روس به گشت‌زنی در خیابان‌ها بپردازند . دابیژا با گفتن این مطلب به کارگزار که در مورد بازگشت شاه سابق به قدرت توافق شده است ، آب را گل‌آلود کرد .
سایکس ناچار شد دراین خصوص از حکومت هند رهنمود بطلبد ، و نوشت : "مقامات ایرانی در گیجی کامل به‌سر می‌برند و به من متوسل شده‌اند ."
[...]
در ساعت دو و نیم بعد از ظهر ۳۱مارس ۱۹۱۲ دابیژا به سایکس تلفن کرد و اطلاع داد که به یوسف هراتی اتمام حجت کرده است که حرم را ترک کند . در ساعت چهار و چهل و پنج دقیقه بمباران حرم به‌وسیله‌ی توپخانه‌ی روسیه آغاز شد . روزنامه‌ی میدل‌ایست این ماجرا را به‌تفصیل شرح داده است :
"روس‌ها یک آتشبار توپ صحرایی مرکب از چهار عراده توپ را در فاصله‌ی نیم‌کیلومتری مشهد در خیابانی که منتهی به صحن می‌شود مستقر کردند و در چهار نقطه‌ی اطراف آن مسلسل‌های ماکسیم کار گذاشتند ، و این درحالی بود که سربازان پیاده کلیه‌ی منطقه را محاصره کرده بودند . بمباران دو ساعت طول کشید و در حدود دویست گلوله‌ی سنگین شلیک شد ، که توأم با رگبار دائمی مسلسل‌ها بود . به گنبد طلایی و گنبد کاشیکاری آبی صدمات زیادی وارد شد . اندکی پس از غروبِ آفتاب یکی از مسلسل‌های ماکسیم را پیش بردند و بر فراز کاروانسرایی مشرف به صحن مستقر کردند ، که بدون هیچ تشخیص و تمیزی به مردم شلیک می‌کرد . سپس سربازان پیاده وارد صحن شدند و به هرکس که پناهگاهی پیدا نکرده بود شلیک کردند یا او را با سرنیزه زخمی کردند . یک مسلسل ماکسیم دیگر نیز گلوله‌های خود را به‌سمت محل آرامگاه ، که مقدس‌ترین بخش حرم است ، خالی کرد و چندین‌نفر را کشت . برخی از زن‌ها که می‌کوشیدند فرار کنند در چاه مستراح افتادند و دیگران نیز روی آنان هل داده شدند . سربازان روس هم مردگان و هم زندگان را از هرچه شئ گرانبها داشتند برهنه کردند . روی هم حدود ۲۰۰ نفر از مردم به قتل رسیدند ، ولی به هیچ‌یک از آشوب‌گران آسیبی وارد نشد . آستان قدس غارت شد و بیشتر اشیای گرانبها ، قالی‌ها و نسخِ‌خطی آن به‌تاراج رفت و سپس به‌مدت دو روز از طرف روس‌ها مهر و موم شد ."
سایکس ترتیبی داد که یک هنرمند ایرانی کاریکاتوری از خونریزی ترسیم کند . حاشیه‌ی آن آراسته به ابیاتی حاکی از کشتار بی‌گناهان به‌دست روس‌ها بود . روس‌ها این هنرمند را بازداشت و متهم به ایجاد فتنه کردند ، ولی او با زیرکی ادعا کرد که قصدش از کشیدن این کاریکاتور ، این بوده که نشان دهد بحث با سربازان روس بی‌فایده است . کاریکاتور به هند فرستاده شد و در روزنامه‌ها به‌چاپ رسید تا به مسلمانان هند نشان دهد که اگر روزگاری تحت‌سلطه‌ی روس‌ها درآیند ، چه انتظاری باید داشته باشند .
نمایندگان مجلس ناچار شدند این تقاضا را بپذیرند ، در نتیجه مجلس منحل شد و موجودیت ایران به‌عنوان کشوری مستقل عملاً پایان یافت . درهمان روز در تبریز ، در شمال‌غربی ایران روس‌ها مرتکب عملیاتی شدند که هیچگاه فراموش نخواهد شد . این ماجرا با حادثه‌ای جزئی آغاز شد . سربازان روس برفراز خانه‌ای در همسایگی یک کلانتری رفتند تا خط‌تلگراف خود را تعمیر کنند . پلیس ایران آنان را بیرون راند ولی دو تن از آنان به دست روس‌ها به‌قتل رسیدند . روز بعد جنگ در سراسر تبریز آغاز شد و سربازان روس خانه‌ها را به‌توپ بستند و مرتکب غارت و قتل زنان و کودکان گردیدند . پس از ده‌روز قتل و غارت در ۳۱ دسامبر ، که مصادف با عاشورا مقدس‌ترین روزِ ماهِ محرم بود ، روس‌ها با دار زدن ثقةالاسلام ، مجتهد بزرگ آذربایجان ، همراه با چهارده ملا و ملی‌گرای دیگر ، مرتکب بزرگ‌ترین اهانت‌ها گردیدند . شجاع‌الدوله آلت‌دست روس‌ها ، در پشتیبانی از محمدعلیشاه وارد تبریز شد و موجب قتل و غارت‌های بیشتری گردید . کشتی‌های توپ‌دار روسی به بندرانزلی اعزام شدند و قوای روس برای برگرداندن شاه سابق به‌سوی تهران حرکت کردند .
[...]
اندک‌زمانی بعد چهارصد سرباز پیاده‌ی روس وارد مشهد شدند و در آخر ژانویه سایکس گزارش داد که آنان شروع به راه‌پیمایی پیرامون حرم کرده‌اند ، با این امید که با شلیک یک گلوله آتش‌افروزی کنند . "آقازاده ترسید و با توجه به سرنوشت ثقةالاسلام در تبریز ، از من درخواست حمایتِ بریتانیا را کرد . من با این درخواست مخالفت کردم و او مشهد را ترک کرد . گفته می‌شود او در دوران تصدی آستان قدس ۴۰۰۰۰ لیره ثروت اندوخته است ."
[...]
روس‌ها از طریق عوامل خود ، از قبیل یوسف هراتی که در آن‌هنگام در کنسولگری روسیه بست نشسته بود و اکبر بلندتهرانی که در استخدام کنسولگری بود ، تظاهراتی علیه پلیس محلی ترتیب دادند و خواستار شدند که به‌جای آنان سربازان روس به گشت‌زنی در خیابان‌ها بپردازند . دابیژا با گفتن این مطلب به کارگزار که در مورد بازگشت شاه سابق به قدرت توافق شده است ، آب را گل‌آلود کرد .
سایکس ناچار شد دراین خصوص از حکومت هند رهنمود بطلبد ، و نوشت : "مقامات ایرانی در گیجی کامل به‌سر می‌برند و به من متوسل شده‌اند ."
[...]
در ساعت دو و نیم بعد از ظهر ۳۱مارس ۱۹۱۲ دابیژا به سایکس تلفن کرد و اطلاع داد که به یوسف هراتی اتمام حجت کرده است که حرم را ترک کند . در ساعت چهار و چهل و پنج دقیقه بمباران حرم به‌وسیله‌ی توپخانه‌ی روسیه آغاز شد . روزنامه‌ی میدل‌ایست این ماجرا را به‌تفصیل شرح داده است :
"روس‌ها یک آتشبار توپ صحرایی مرکب از چهار عراده توپ را در فاصله‌ی نیم‌کیلومتری مشهد در خیابانی که منتهی به صحن می‌شود مستقر کردند و در چهار نقطه‌ی اطراف آن مسلسل‌های ماکسیم کار گذاشتند ، و این درحالی بود که سربازان پیاده کلیه‌ی منطقه را محاصره کرده بودند . بمباران دو ساعت طول کشید و در حدود دویست گلوله‌ی سنگین شلیک شد ، که توأم با رگبار دائمی مسلسل‌ها بود . به گنبد طلایی و گنبد کاشیکاری آبی صدمات زیادی وارد شد . اندکی پس از غروبِ آفتاب یکی از مسلسل‌های ماکسیم را پیش بردند و بر فراز کاروانسرایی مشرف به صحن مستقر کردند ، که بدون هیچ تشخیص و تمیزی به مردم شلیک می‌کرد . سپس سربازان پیاده وارد صحن شدند و به هرکس که پناهگاهی پیدا نکرده بود شلیک کردند یا او را با سرنیزه زخمی کردند . یک مسلسل ماکسیم دیگر نیز گلوله‌های خود را به‌سمت محل آرامگاه ، که مقدس‌ترین بخش حرم است ، خالی کرد و چندین‌نفر را کشت . برخی از زن‌ها که می‌کوشیدند فرار کنند در چاه مستراح افتادند و دیگران نیز روی آنان هل داده شدند . سربازان روس هم مردگان و هم زندگان را از هرچه شئ گرانبها داشتند برهنه کردند . روی هم حدود ۲۰۰ نفر از مردم به قتل رسیدند ، ولی به هیچ‌یک از آشوب‌گران آسیبی وارد نشد . آستان قدس غارت شد و بیشتر اشیای گرانبها ، قالی‌ها و نسخِ‌خطی آن به‌تاراج رفت و سپس به‌مدت دو روز از طرف روس‌ها مهر و موم شد ."
سایکس ترتیبی داد که یک هنرمند ایرانی کاریکاتوری از خونریزی ترسیم کند . حاشیه‌ی آن آراسته به ابیاتی حاکی از کشتار بی‌گناهان به‌دست روس‌ها بود . روس‌ها این هنرمند را بازداشت و متهم به ایجاد فتنه کردند ، ولی او با زیرکی ادعا کرد که قصدش از کشیدن این کاریکاتور ، این بوده که نشان دهد بحث با سربازان روس بی‌فایده است . کاریکاتور به هند فرستاده شد و در روزنامه‌ها به‌چاپ رسید تا به مسلمانان هند نشان دهد که اگر روزگاری تحت‌سلطه‌ی روس‌ها درآیند ، چه انتظاری باید داشته باشند .
سرانجام یوسف هراتی°° را در صحن حرم دستگیر کردند و در گاری سربسته‌ای با یک اسکورت قزاق روس به عشق‌آباد فرستادند . واکنش دولت ایران در برابر این حادثه سکوتی بهت‌زده بود . قدرت و خشونت بی‌اندازه‌ی روس‌ها در روحیه‌ی مردم تأثیر بخشید ولی دولت تنها به اعتراض ضعیفی بسنده کرد ... سایکس عکس‌های حادثه را به هند فرستاد ، که در تبلیغات ضدروس به‌نحوی گسترده از آنها بهره‌برداری شد و به اندازه‌ای مؤثر واقع شد که اتحادیه‌ی مسلمانان هند در لکنهو نامه‌ای به حکومت هند نوشت و با احترام تقاضا کرد "به منظور جلوگیری از تکرار چنین اهانتی به مقدسات مذهبی که قلب اتباع مسلمان اعلیحضرت پادشاه را به‌درد آورده است ، اقدامات مقتضی برای خروج سربازان روس از مشهد به‌عمل آورید ."
ایران در بازی بزرگ ( آنتونی وین )
°نگاه کنید به خاطرات شوستر که خانم نیکی کدی در کتاب 'قاجارها و روی کار آمدن رضاخان' نقل کرده است .
°°این شخص درنهایت توسطِ خودِ روس‌ها به‌قتل رسید تا از افشای اسرار اطلاعاتی که داشت جلوگیری شود .
ایران در بازی بزرگ ( آنتونی وین )
°نگاه کنید به خاطرات شوستر که خانم نیکی کدی در کتاب 'قاجارها و روی کار آمدن رضاخان' نقل کرده است .
°°این شخص درنهایت توسطِ خودِ روس‌ها به‌قتل رسید تا از افشای اسرار اطلاعاتی که داشت جلوگیری شود .
