شاهپور اول

شاهپور ملقب به نبرده در سال ۲۴۱ میلادی به‌جای پدر به‌تخت نشست .
حجاری نقش رجب که مجلس جلوس او را نشان می‌دهد شاهپور را درحالی نمایان ساخته که حلقه‌ی پادشاهی را از دست خدای بزرگ اهورامزدا می‌گیرد . این تصویر به تقلید مجلس جلوس اردشیر در نقش‌رستم حجاری شده است ، تاجگذاری رسمی شاهپور در سال ۲۴۲ میلادی صورت گرفت . در همین روز بود که به‌روایت ابن‌ندیم نخستین خطبه‌ی مانی ، یعنی یک‌شنبه اول نیسان که آفتاب در برج حمل قرار داشت ، ایراد شد . ... مانی پیغمبر بدعت‌گذار ایرانی بود که با آمیختن آیین زرتشتی ، بودایی و مسیحی دینی نو پدید آورد . در زمان شاهپور ظهور کرد ، شاهپور در ابتدا به‌وی روی خوش نشان داد و به او اظهار تمایل کرد ، او کتابی به پهلوی به‌نامِ شاه ، به‌اسم 'شاهپورگان' نوشت ، سپس برای تبلیغ دین خود به خارج از ایران سفر کرد و در زمان بهرام اول به‌ایران برگشت و به‌امر وی کشته شد .
شاهپور از آغاز کار ، توجه خود را به مسائل خارجی معطوف داشت ، از یک‌سو با رومیان و کوشانیان گرفتار بود و از جانب دیگر همواره تحت تهدید چادرنشینانی بود که بر گذرگاه‌های قفقاز فشار می‌آوردند ؛ شاهنشاهی کوشان از دو لحاظ توجه شاهپور را به‌خود جلب می‌کرد : نخست آنکه کشور نامبرده به‌واسطه‌ی تجارت بین‌المللی ثروتمند شده بود دیگر اینکه مخالف قدرت شاهپور بود . شاهپور در سنگ‌نبشته‌ی مفصل خود در نقش‌رستم نقل می‌کند که : سپاه فاتح او پیشاور پایتخت زمستانی شاهان کوشان را متصرف شد و دره‌ی سند را اشغال کرد و از راه شمال از هندوکش گذشته ایالت بلخ را تسخیر نمود و از جیحون گذشت و به سمرقند و تاشکند درآمد و سلسله‌ی کوشان را منقرض ساخت .
شاهپور شاهزاده‌ای را به‌نام پیروز ، به‌فرمان‌روایی شمال‌شرقی ابرشهر (خراسان) به‌گمارد ، از او سکه‌هایی باقی است که این عبارت به‌آنها نوشته شده است : "پرستنده‌ی مزدا پیروز الهی شاهنشاه کوشان" ، صورت خدایی که بر سکه‌های پیروز دیده می‌شود این عبارت را دربر دارد : "بودا خدا" ، حدس زده می‌شود که این شاهزاده پیرو دین مانی بوده ، یعنی درعین‌ اینکه مزداپرست بوده می‌توانسته پرستنده‌ی بودا نیز باشد .
خبر مرگ اردشیر باعث شورش ارمنستان و طغیان الحضر (هاترا) شد ، شورش ارمنستان را شاهپور به‌زودی فرونشاند اما الحضر که امپراطورانی مانند تراژان ، سپتم سوروس و اردشیر نتوانسته بودند برآن دست یابند شاهپور را زیاد نگران ساخت ؛ اما از قرار شاهپور به‌حیله‌ای متوسل شده و بر این قلعه‌ی استوار دست یافت . بنا به افسانه‌های شرقی ، نضیره دختر ضیزن پادشاه الحضر عاشق شاهپور شد و دروازه‌ی شهر را به‌روی او بگشود ، شاه در ازای این خدمت او را به‌زنی گرفت ، شب عروسی زن در بستر به‌خواب نمی‌رفت و اظهار رنج می‌کرد ، صبح روز بعد در زیر بالش او برگ موردی یافتند ، شاه از این لطافت پوست دختر در شگفت ماند و پرسید : پدرت به تو چه خوراکی می‌داد ؟ دختر گفت : مغز ، زرده‌ی تخم‌مرغ ، سرشیر و بهترین شراب‌ها ! شاهپور گفت : تو نسبت به کسی که در تربیت تو اینقدر رنج برده و تو را به‌ناز پرورده خیانت کردی ، می‌ترسم به من نیز خیانت کنی . سپس فرمان داد که گیسوان او را به‌دم اسبی سرکش بسته در بیابان رها ساختند تا هلاک شود .
[...]
بنابه مندرجات تاریخ اربل : "شاهپور در نخستین سال پادشاهی خود با خوارزمیان و سپس با مادی‌های کوهستانی (آذرباییجانی‌ها) جنگید . آنان را مغلوب ساخت و از آنجا به‌قصد سرکوبی گیل‌ها ، دیلمی‌ها و اهالی گرگان که در کوهستان‌های دوردست ، کناره‌ی بحر خزر مسکن داشتند تاخت ."
به‌موجب مندرجات کتاب پهلوی در جغرافیا به‌نام شهرستان‌های ایران‌شهر ، شاهپور در خراسان یک پادشاه تورانی به‌نام پهلیزگ را شکست داده به‌کُشت ؛ در محل این جنگ شهر نیوشاهپور (نیشابورفعلی) را به‌ساخت که کرسی ولایت ابرشهر (خراسان) یعنی ناحیه‌ی اَپرن‌ها که طایفه‌ای چادرنشین از قوم داهه بودند گردید .
[...]
شاهپور فرماندهی بزرگ و شاهنشاهی عظیم‌الشأن بود . او را می‌توان داریوش سلسله‌ی ساسانی خواند . ایرانیان او را بسیار دوست می‌داشتند ، وی در آبادانی ایران کوشش فراوان کرد و نیز در راه معرفت‌اندوزی دستور داد آثار و مصنفات متعدد یونانی و هندی را که در علم پزشکی ، ستاره‌شناسی و فلسفه بود به پهلوی ترجمه کنند و ضمیمه‌ی کتاب اوستا° نمایند که جمع‌آوری آن از زمان اردشیر ساسان آغاز شده بود .
ایران در عهد باستان ( جواد مشکور )

°اوستا در زمان حمله‌ی اسکندر به ایران ، به دستور وی نابود شد .