ورق خیال° در آیین قلندری

خیال و بنگ - در تصوف مانند مکتب‌های همانند دیگر ، یکی از کارهای واجب هر سالک ریاضت بوده است . ریاضت صوفیان که مراقبه نام داشته ، آنان را به خلسه فرو می‌برده . صوفیان وقایعی را در خلسه می‌دیدند که معتقد بوده‌اند آنها رمزهایی از حقایق عالم غیب‌اند و پیام‌هایی را برای آنان در بر دارند .
شمس وقایعِ مذکور را خیال نامیده است°° . سخنان وی درباره‌ی سبزک یا بنگ و "خیال فرشته و دیو" به پیوند اینها با هم دلالت می‌کند و از آنچه که او گفته است می‌توان دریافت که قلندران برای آنکه بی‌خود شوند و عالم خیال را دریابند از بنگ استفاده می‌کرده‌اند . شاید از بهر این است که آن‌را ورق خیال می‌گفته‌اند .
وندیداد ؛ ترجمه ، واژه‌نامه ، یادداشت‌ها ( هاشم رضی )

°ورق خیال ، برگ شاهدانه‌‌ی هندی را گویند که از جوشانده‌ی آن مشروبی سکرآور و نشئه‌کننده به‌دست می‌آید که آن‌را برخی دراویش به‌کار می‌بردند و گاهی از کوبیده‌ی برگ‌های آن به‌صورت تدخین استفاده می‌شود . درحقیقت کوبیده‌ی برگ‌هایش نوعی بنگ است . گفتنی است که بسیاری از قلندران دوره‌گرد عهد قاجاریه به استعمال بنگ و چَرس (حشیش) شهره بودند و آن‌ها را اسرار می‌گفته‌اند . [بستان‌السیاحه]
°°گزارش گفتاری از شمس تبریزی ؛ شمس‌الدین تبریزی ، عارف ناشناخته‌ی قرن هفتم می‌گوید : "یاران ما به سبزک [بنگ] گرم می‌شوند . آن خیالِ دیو است . خیالِ فریشته اینجا خود چیزی نیست ، خاصه خیال دیو . عین فریشته را از خود راضی نباشیم ، خاصه خیال فریشته . دیو خود چه باشد تا خیال دیو بُود ؟! چرا خود یاران ما را ذوق نباشد از عالم پاک بی‌نهایت ما ؟ آن مردم را چنان کند که هیچ فهم نکند ، دنگ باشد ..."
مقصود آن از سبزک همان بنگ است ، که در متون کهن فارسی به‌صورت منگ نیز به‌کار رفته است ، نوشیدنی سخت سکرآور و مخدر بوده است . چنانکه تاورنیه ، ایرانگرد عهد صفوی ، در سفرنامه‌ی خود می‌گوید : "... مشروب دیگری دارند ، خیلی بدمزه و تلخ است ، آن‌را بنگ می‌گویند که از برگ شاهدانه می‌گیرند و ادویه‌ای دیگر هم داخل آن می‌کنند که از همه‌ی مشروبات قوی‌تر می‌شود . هرکس بخورد به‌حال جنون می‌افتد و حرکات غریب از او سر می‌زند ، به‌همین‌جهت در دین اسلام بنگ حرام است ."
آنگاه که منتقدان احوال صوفیه را نقد می‌کنند ، خرده می‌گیرند که برخی از صوفیان بنگ استعمال می‌کرده‌اند . مطابق با گفته‌ی بیشتر محققان 'قلندریه' (قلندران) ، ازمیان فرقه‌های متصوفه ، بنگ را به‌کار می‌برده‌اند . طرفه آن است که دنباله‌ی گفتار شمس تبریزی نیز در برخی از نسخه‌های کتاب 'مقالات شمس تبریزی' به اینگونه آمده است : "این سبزک را عجم در قلندران افکندند ." ...
نیبرگ ... بنگ یا منگ را شاهدانه می‌داند و با روایتی که از هرودوت ۷۵/۴ نقل می‌کند مستند می‌شود . هرودوت در مورد سکاها می‌گوید که آنان در منطقه‌ی خود شاهدانه بسیار دارند و در زمین‌هایشان بسیار می‌روید . آنان دانه‌های شاهدانه را روی سنگ‌های تفته (داغ) می‌ریزند و دود می‌کنند و با این دود عرق بسیاری از بدن سکاها می‌ترواد و به حالت بی‌خودی و خلسه می‌افتند ...