زرتشت به‌وقت تولد

پس اهریمن ، آکومَن (منش بد) ، اندیشه‌ی بد (آکه‌مَنَه) را فرستاد تا در اندیشه‌ی زرتشت راه یابد و او را چونان دیوان بگرداند . وهومن (منش خوب) نیز از سوی ایزدان ایزد برانگیخته شد تا آکومن را از گزند بازدارد . به‌همین‌جهت ، پس از زادن ، وهومن بر اکومن پیشی گرفت و به اندیشه‌ی زرتشت اندر آمیخت و زرتشت خندان گشت ، آنچنانکه خنده‌اش به آشکارا پیدا بود ، برخلاف دیگر مردم که به‌هنگام زادن بگریند .
اندر همان اوان زرتشت به پیامبری ، برگزیده‌ی اهورامزدا بود و به وحی ازسوی خداوند برگزیده شد . پوروشسب [پدر زرتشت] که از خندیدن زرتشت به‌هنگام زادن به شگفتی اندر شده بود ، به نزد دانایان رفت و پرسید که چگونه است همه‌ی کودکان هنگام زایش بگریند و یکی بخندد ؟
گفتندش : آنانکه مرگ و تباهی را در سرانجام ببینند ، بگریند ؛ و آنکه بخندد پارسایی و پرهیزکاری و سرانجام خوش را ببیند و بخندد .
آئین مغان ( هاشم رضی )

داوریِ آتش

... به‌موجب روایات سنتی در کودکی ، از سوی کاهنان و کَرَپَن‌ها زرتشت را درمیان آتش جهت نابودی و سوختن قرار دادند که آتش وی را نسوزانید . از کوهی که زرتشت در آنجا با اهورامزدا گفت کرد ، یاد شده است . [وندیداد ، فرگرد ۲۲ بند ۱۹ جلد چهارم ص۱۸۷۶]
زرتشت میانه‌ی آتش ، تعبیری کنایت‌آمیز است از مسأله‌ی وَر VAr ، یا آزمایش ایزدی در میان ایرانیان باستان ، هرکس برای ثبوت ادعایی که داشت و مورد قبول واقع نمی‌شد ، به این آزمایش ایزدی تن درمی‌داد و هرگاه آتش وی را آسیبی نمی‌رسانید ، ادعایش مورد قبول واقع می‌شد .
در عصر ساسانیان ، به‌موجب روایات سنتی نظایری داریم و درباره‌ی زرتشت هم در دربار ویشتاسب شاه کیانی چنین راه‌حلی به‌کار رفت .
آئین مغان ( هاشم رضی )

زرتشت ، مورخان یونانی و افسانه‌ها

... در افسانه‌ای دیگر آمده که وی درخواست شهریاری و آگاهی از سحر مطلق را از ستاره‌ای ، که نماد و کنایه از جادو است ، می‌نماید . ستاره‌ سلطنت و شهریاری را چونان آتش سیّاله‌ای روان می‌کند و او ، یعنی زوروآستر°، یا نمرود°° بر اثر آن آتش می‌سوزد و بر جایگاه سوخته شدن بدنش در پارس آتشگاه می‌سازند ؛ و در روایاتی دیگر از چنین مرگ تمثیلی یاد می‌شود .‌
از خاندان زوروآستر [زوروآسترهای کلدانی] بسیاری برخاستند که آرزوشان این بود تا با آتش آسمانی کشته شوند . میان پارسیان روایتی به‌صورت آرزویی نهفته مشهور است که می‌گویند : "هرگاه آتش مرا از بین بَرَد و از من استخوانی سوزان باقی گذارد ، تو آن استخوان را نگاه دار ، چون درواقع بزرگی و سلطنت را نگاه خواهی داشت ." پارسیان نیز به این آرزو که دوام فرّ و بزرگی را بیان می‌کند عمل کردند و خاکسترِ جسد زوروآستر را نگاه داشتند که به اشاره‌ی روایات تاکنون باقی است .
همه‌ی این روایات آشنایی ذهن یونانیان را با دزدیدن آتش از آسمان و عواقب کیفری آن بازگو می‌کند . در اساطیر بابلی نیز دزدیدن مشعل آتش با سروری بر جهان انباز است .
مورخان ، نام زرتشت را در لاتین به‌عنوان Vivum Sidus به‌معنی ستاره‌ی زندگی‌بخش و یا مورخی دیگر به‌عنوان Zosa roe tou asteros ستاره‌ی طوفان‌آفرین آورده است ؛ چنانکه ملاحظه شد ، زرتشت می‌گوید سوخته یا خاکستر مرا که به‌وسیله‌ی آتش آسمانی استحاله یافته ، نگاه دارید تا سلطنت و فرمانروایی را درمیان خود نگاه داشته باشید .
این با روایات داستانی و اساطیری ما مطابقت دارد . چنانکه می‌دانیم فرّ شاهان [کَوَئِم. خوَرِنَه] نور درخشنده و آسمانی است که از اهورامزدا سرچشمه می‌گیرد و درواقع آتش و آذرخش ، کنایه‌ای است از سلطنت و شهریاری .
آئین مغان ( هاشم رضی )

°نوشته‌اند زوروآستر (زَرَتوشتر) مرکب از دو واژه‌ی پارسی (اوستایی) است به‌معنی هدیه و قربانی . اما برخی واژه‌ی Astra را با واژه‌ی یونانی astra-astar به‌معنی ستاره یکی دانسته‌اند . دینو اظهار می‌کند که واژه‌ی zoroaster را می‌توان به 'دوستدار ستارگان' ترجمه کرد . برخی دیگر به 'نگرنده‌ی ستارگان' یا 'نگاه‌دارنده‌ی ستارگان' یا 'فرمان‌روای ستارگان' ترجمه و تعبیر کرده‌اند .
°°در بعضی افسانه‌ها نمرود (معاصر با ابراهیم) را با زرتشت پادشاه بلخ ، یکی دانسته‌اند ! و در بعضی دیگر از افسانه‌ها نمرود پادشاه بابل یا آشور را با نی‌نوس شاهی که همعصر زرتشت بود و به بلخ سپاه برد و زرتشت را در این جنگ کشت یکی می‌دانند ؛ و اینبار زرتشت و ابراهیم را یک‌تن می‌دانند . که این نیز نشانه‌ای از تداخل روایات سامی و آریایی است که صریحاً نمی‌دانیم روایات سامی در آریایی نفوذ کرده با بالعکس ...

قانون جنگل !

... آگاسیاس آگاهی‌هایی درباره‌ی رفتار نسبت به مردگان به‌ویژه اشخاص معلول و بیمار به دست می‌دهد که شگفت است . در بلخ و گرگان و شرق ایران به‌طور اعم معتقد است که چنین اعمالی شایع مغان و مجوس بوده . استرابو نیز چنین مطالبی را به نقل از اونه‌سی‌کریتوس نویسنده‌ی عهد اسکندر نقل نموده و در آثار پروفیریوس نیز به چنین اشاراتی برمی‌خوریم .
وی می‌نویسد : هیرکانی‌ها بیماران ، معلولان و مردگان خود را مقابل پرندگان لاشه‌خوار و سگان درنده می‌اندازند . در بلخ افراد معلول و پیران از کار افتاده را طعمه‌ی سگان درنده می‌کنند .
[...]
آگاسیاس نقل کرده که : هرگاه سپاهیان و افراد لشکری ناقص یا معلول شده و یا به بیماری لاعلاج و سختی دچار می‌شدند ، آنان را دور از مردم و شهر ، در بیابان رها می‌کردند . هرچند روزی ، مقدار نان و آبی برایشان می‌گذاشتند . این افراد روزگار سخت و تاریکی را با بیماری و درد می‌گذراندند و با چوبدستی که داشتند حیوانات و پرندگان لاشه‌خوار را در صورت توانایی از خود می‌راندند . اما سرانجام هنگامی فرامی‌رسید که ضعف و بیماری کاملاً بر آنان چیره می‌شد و هنوز جانی داشتند که طعمه‌ی لاشه‌خواران می‌شدند .
حال هرگاه بر بیماری و مرض چیره شده و زار و نزار وارد شهر می‌شد ، مردم او را از خود رانده و نجس می‌پنداشتند . لازم بود تا مغان بر سر رحم آمده و آداب تطهیر را برایشان انجام می‌دادند تا به حال اول بازگشته و اجازه‌ی زندگی عادی را پیدا کنند .
آگاسیاس این قانون و اجرای آن را در مورد سربازان بیمار و معلول ذکر می‌کند ، اما اونه‌سی‌کریتوس یادآور می‌شود که پیرمردان و پیرزنان را از اجتماع بیرون کرده و به حال خود رها می‌کردند تا بمیرند ، و از شیوه‌ی بیان و اشارات‌شان برمی‌آید که این جزو شریعت مجوس و لازم‌الاجرا بوده است . ..‌‌.
آئین مغان ( هاشم رضی )

اسطوره‌ی آفرینش در آئین مانی

... اما مورخ و نویسنده‌ی مذکور درباره‌ی اساطیر آفرینش مانوی روایتی دارد که ابهام و تعقید و فشردگی روایت پیکار اورمزد و اهریمن و چگونگی آن و نقش مهر را روشن می‌کند و نشان می‌دهد که چه همبستگی و شباهت فوق‌العاده‌ای میان دو روایت آفرینش در دین مانی و آئین زروانی وجود دارد و هرگاه نظر نیبرگ را مورد توجه قرار دهیم که مغان مادی پیش از قبول دین زرتشت زروانی بوده‌اند ، متوجه این اصل خواهیم شد که چگونه به شکل مداوم ، عناصر زروانی به قرض گرفته شده و در دین‌های ایرانی وارد شده است . روایت مانوی که درباره‌ی آفرینش نقل می‌شود ، از کتاب داستان‌های ایران باستان (ص۶۵-۷۳) به‌نقل از جلد دوم فرهنگ نام‌های اوستا (ص۶۵۴-۶۵۰) می‌باشد :
"در آغاز جهان ما نبود . تنها دو گوهر بود : گوهر روشنایی و گوهر تاریکی . گوهر روشنایی زیبا و نیکوکار و دانا بود ، و گوهر تاریکی زشت و بدکار و نادان . قلمرو روشنایی در شمال بود و پایان نداشت . قلمرو تاریکی در جنوب بود و به قلمرو روشنایی می‌پیوست . شهریار جهان روشنایی زروان بود و بر جهانی از فروغ و صفا و آرامش حکم می‌راند . در این جهان مرگ و بیماری و تیره‌گی و ستیزه نبود ، همه نیکی و روشنی بود . در جهان تاریکی 'آز' دیوِ بدخوی بدنهاد فرمانروایی داشت . قلمرو آز به دیوان پلید و بدکار و ستیزه‌جو آکنده بود .
این دو عنصر جدا می‌زیستند و جهان روشنایی از آسیب دیوان جهان تاریکی در امان بود ؛ تا آنگاه که حادثه‌ای روی دارد : یک روز آزدیو در ضمن حرکات دیوآسای خود به جهان روشنایی برخورد . جهانی دید روشن و زیبا و آراسته . خیره شد و دل در نور بست و درصدد برآمد تا جهان روشنایی را تسخیر کند و گوهر نور را دربرگیرد . پس با گروهی از دیوان به جهان روشنایی حمله برد .
زروان ، شهریارِ جهان روشنایی آماده‌ی جدال نبود . برای نبرد با دیوانِ تاریکی و بازداشتن آنان ، دو خدای دیگر از خود پدید آورد . از آن دو هرمزد را که خداوندی جنگ‌آزما بود برای راندن دیوان فرستاد . هرمزد پنج عنصر نورانی : آب ، باد ، آتش ، نسیم و نور را سلاح جنگ کرد . آب و باد و نور و نسیم را به‌خود پوشید و آتش را چون تیغ در دست گرفت و به نبرد دیوان شتافت . اما آزِ بدکُنش زورمند بود و یاران فراوان داشت . آز در نبرد چیره شد و هرمزد شکست دید . آز و دیوانش پنج عنصر نورانی را که به‌جای فرزندان هرمزد و در حکم سلاح وی بودند بلعیدند و هرمزد شکسته و بی‌یار در قعر جهان تاریکی مدهوش افتاد .
پس از زمانی هرمزد به‌خود آمد و خویشتن را مغلوب و بی‌کس و یاور یافت . از قعر جهان تاریکی خروش برآورد و از مادر خود که یکی از خدایان و آفریده‌ی زروان بود یاری خواست . خروش هرمزد جان گرفت و از پایگاه دیوان تا بارگاه خدایان را در اندک زمانی پیمود و پیام هرمزد را به مام وی رسانید . مام هرمزد نزد زروان رفت و سر فرود آورد و گفت ای شهریار جهان روشنایی ، فرزندم هرمزد را یاری کن که شکسته و بی‌یاور در دست دیوان اسیر است .
آنگاه زروان برای رهایی هرمزد خدایان دیگر از خود پدید آورد . مهرایزد نیرومندترین این خدایان بود . مهرایزد برای نجات هرمزد به مرز جهان تاریکی روان شد و وی را ندا داد . چون از هرمزد پاسخ رسید ، برای پیکار با دیوان پنج فرزند از خود پدید آورد که نبرده‌ترین آنان ویس‌بد بود ، سلاح پوشیده و به فرمان مهرایزد به پیکار دیوان رفت و به‌زودی آنان را درهم‌شکست و در زیر پا نرم کرد و پوست از تن‌شان جدا ساخت . بسیاری از دیوان را نیز در آسمان‌ها به زنجیر کشید ‌.
آنگاه مهرایزد به بنای جهان ما پرداخت : یازده آسمان را از پوست دیوان ساخت ، از گوشت ایشان هشت‌طبقه‌ی زمین و از استخوان آنها کوه‌ها را پدید آورد . یکی از فرزندان خود پاهرگ‌بد را فرمان داد تا بر سرِ آسمان‌ها بنشیند و رشته‌ی آنها را در دست بگیرد تا درهم نریزند . دیگری از فرزندان خود مان‌بد را بر آن گماشت تا طبقات زمین را بر دوش خویش نگاه دارد تا فرود نیاید .
دیوان هنگامی که بر هرمزد چیره شدند ، فرزندان او آب ، باد ، آتش ، نور و نسیم را که همه از گوهر روشنایی بودند بلعیدند . وقتی دیوان به‌وسیله‌ی مهرایزد شکست یافتند ، بیشتر این عناصر نورانی از چنگ آنها رها شده و آزاد گردید .
مهرایزد از این عناصر نورانی ستارگان آسمان را پدید آورد . آفتاب را از آتش ، و گردونه‌ی ماه را از باد و آب ، و ستارگان دیگر را از نوری که از آفت دیوان آسیب دیده بود پدیدار کرد .
اما همه‌ی نوری که دیوان بلعیده بودند آزاد نشد و با آنکه بیشتر آن نور رهایی یافت ، قسمتی از آن در بند دیوان ماند . واگذاشتن نور در دل دیوان روا نبود . چاره‌ای می.بایست کرد . هرمزد و مهرایزد و دیگر خدایان جهان روشنایی ، فراهم آمدند و به‌سوی زروان شهریار عالم روشنایی رهسپار گردیدند . همه پیش تخت وی سر فرود آوردند و گفتند : ای شهریار عالم روشنایی ، ای آنکه ما را به نیروی شگرف خویش آفریدی ، و آز و دیوان و پریان را به‌وسیله‌ی ما درهم شکستی و در بند کشیدی ، هنوز بهره‌ای از گوهر نور در زندان دیوان به‌رنج است . چاره‌ای ساز تا گوهر نور از بند دیوان رها شود و به جهان روشنایی بازگردد .
آنگاه زروان سومین‌بار خدایانی دیگر از خود پدید آورد و روشن‌شهرایزد را که از این خدایان بود به اداره‌ی جهان ما گمارد تا همانطور که زروان شهریار عالم بالا است روشن‌شهرایزد نیز بر زمین و آسمان و این جهان خداوند و پادشاه باشد و جهان را روشن بدارد ، و روز و شب را پدید آورد و چرخ‌های آفتاب و ماه و ستارگان را به گردش اندازد ، و گوهر نور را که به‌تدریج ازچنگ دیوان رها می‌شود به‌سوی بهشت زروان رهبری کند .
روشن‌شهرایزد این جهان را که مهرایزد ساخته بود به گردش درآورد و چرخ‌های آفتاب و ماه و ستارگان را به‌کار انداخت ، و بدین‌گونه جهانی که ما در آنیم پرداخته شد و به‌حرکت درآمد و زندگی آغاز کرد . در این جهان ذرات نور که از زندان ظلمت رهایی می‌یابد در ستونی نورانی گرد می‌آید و از آنجا روز به روز به گردونه‌ی ماه می‌رود و در آنجا انباشته می‌شود ؛ به‌همین‌جهت ماه در آغاز به‌صورت هلال است و پس از آن روز به روز بزرگ‌تر و نورانی‌تر می‌شود . پس از پانزده روز پیمانه‌ی ماه پر می‌شود و ماه به‌صورت دایره‌ی تمام درمی‌آید . آنگاه نوری که در ماه گرد آمده به گردونه‌ی خورشید می‌رود . از اینجاست که ماه پس از آنکه دایره‌ی تمام شد روز به روز کاسته می‌شود تا به‌کلّی از نور خالی می‌گردد و دیگر به چشم نمی‌آید .
ذرّات نور که در آفتاب گرد می‌آیند از آنجا سرانجام به بهشت‌روشنایی که مسکن زروان است می‌روند و به منزلگاه نخستین خویش می‌پیوندند . دیوان و پریانی که ویس‌بد فرزند مهرایزد مغلوب کرد و در آسمان به زنجیر کشید ، هنوز پاره‌ای از عناصر روشنایی را در دل خود پنهان داشتند . روشن‌شهرایزد برای آنکه ذرات نور را از وجود ایشان بیرون کشد تدبیری اندیشید . چنان کرد تا از این دیوان موجودات دیگر پدیدار شوند . از تخمه‌ی دیوان نر در زمین پنج درخت رویید . درختان و گیاهان دیگر همه از این پنج درخت پدید آمدند . از تخمه‌ی دیوان ماده پنج جانور پدید آمد . جانوران این عالم از دوپا و چهارپا و پرنده و خزنده و آبی به‌وجود آمدند .
در هریک از گیاه و حیوان شراره‌ای از گوهر نور پنهان است . این همان نوری است که دیوان پس از مغلوب ساختن هرمزد بلعیده بودند و اینک از وجود آنان به گیاه و حیوان انتقال یافته است . این نور است که به‌تدریج رهایی می‌یابد و در ستون نور گرد می‌آید و به ماه می‌رود . گردش عالم برای آن است که ذرات روشنایی را کم‌کم از دل گیاهان و دیگر موجودات بیرون بکشد و به سرمنزل نخستین بازگرداند .
چون کار جهان منظم شد و چرخ‌ها به گردش افتاد ، روشن‌شهرایزد به یکی از خدایان که سازنده‌ی‌بزرگ نام دارد ، فرمان داد تا همانگونه که سرمنزلی برای گردآمدن نوری که از این جهان رهایی می‌یابد ساخته بود ، زندانی نیز خارج از طبقات آسمان و زمین برای دیوان بنا کند . این زندان برای آن است که چون پایان کار عالم فرا رسد و گوهر نور یکسره از وجود دیوان بیرون برود ، دیوان در آن زندان محبوس شوند تا از دسترسی به جهان نور تا ابد محروم بمانند . در چنین روزی پاهرگ‌بد که رشته‌ی آسمان‌ها را به‌دست دارد ، رشته را از دست رها می‌کند و آسمان‌ها درهم فرومی‌ریزد . مان‌بد که طبقات زمین را به دوش دارد ، آنها را از دوش می‌اندازد و آتشی مهیب درمی‌گیرد و همه‌ی جهانِ ما در این آتش می‌سوزد و از آن جز تل خاکستری باقی نمی‌ماند . دیوان همه دربند می‌افتند و گوهر روشنایی از چنگال ظلمت رهایی می‌یابد ."
آئین مغان ( هاشم رضی )  

آئین مغان به‌نقل از پلوتارک

... در قسمت‌های پیشین آنچه که از پلوتارک درباره‌ی آئین و دین مغان ایرانی منقول از کتاب 'ایزیس و اوزیریس' در دست بود نقل شد . در اینجا دگرباره مطالب و روایات وی یکجا و بی‌وقفه نقل می‌شود ... .
"گروهی از مردم به دو خدا معتقد بوده و باور دارند که یکی از این دو ، آفریننده‌ی نیکی‌ها و آن یک خالق چیزهای بد و زیان‌آور است . اما گروهی دیگر از مردم ، آفریننده‌ی نیکی‌ها را خدا و آن دیگری را دیو و شیطان می‌خوانند . ازجمله‌ی این مردم زرتشت‌مغ است که پنج‌هزارسال پیش از جنگ تروآ می‌زیست .
وی یکی از این دو نیرو را هُرمزِس و آن دیگری را آرِمانیوس (اهریمن) خواند . وی معتقد بود که هرمزد را به‌روشنی محض و اهریمن را به تاریکی و ظلمت مطلق تشبیه و مقایسه باید کرد . و آنگاه مهر (میترس) را واسطه‌ای میان آن دو دانست . وی مردم را تعلیم داد که برای هرمزد نذور و پیش‌کش‌ها تقدیم کنند برای عرض سپاس از نیکی‌ها و نعمت‌ها ؛ و برای اهریمن نذور و پیش‌کش‌ها گذارند برای دفع آسیب‌ها و بلایا .
آنها [مغان] به‌هنگام مراسمِ نیایشِ اهریمن (هادس) گیاهی به نام اومومی را در هاون می‌سایند و نیایش برای تاریکی به‌جا می‌آورند . آنگاه گیاه سائیده را با خون گرگ [به‌عنوان یک حیوان اهریمنی] آمیخته و در جایی دور ، که خورشید بدانجا نتابیده و تاریکی مطلق حکمروا باشد برده و می‌پاشند . گروهی از گیاهان خوب را آفریده‌ی ایزد نیک می‌دانند و برخی را از خلقت دیو بدی . همچنین است درباره‌ی جانوران که گروهی چون سگ و پرندگان و خارپشت را از اثر خلقت ایزد نیک و موش‌آبی را آفریده‌ی اهرمن می‌پندارند . آن کسی نیکبخت‌تر است که در طول زندگانی بیشترین مقدار و شمار از جانوران دیوآفریده (دَئِوُ.داتَه) را بکشد .
میان این مردم درباره‌ی خدایان افسانه‌های زیادی شایع است . برآنند که هرمزد یا روشنی مطلق و اهریمن تاریکی محض در پیکاری سخت درگیرند . هرمزد برای یاری خویش [به] شش ایزد هستی‌ بخشید : ایزد نیک‌منشی ، ایزد راستی ، ایزد پادشاهی نیرومندانه ، ایزد خرد ، ایزد نعمت و ثروت و در پایان ایزد شادی که از هر چیزِ خوب بوجود آید .
پس اهریمن مقابله به مثل کرد و شش دیو بر ضدّ ایزدان ششگانه بیافرید . آنگاه هرمزد سه‌بار خویشتن را به فراخی بگستراند تا از خورشید فراز رفت و ستاره‌ها را بیافرید و ستاره‌ی سیروس [شعرای یمانی] را بر ستارگان سروری بخشید . از آن‌پس بیست‌وچهار ایزد دیگر بیافرید که همه را درون تخم‌مرغی° جای داد . اهریمن به‌مقابله پرداخت و بیست‌وچهار دیو بیافرید که به درون تخم‌مرغ راه یافتند و چنین شد که نیکی و بدی با هم آمیخته شد . اما سرانجام زمانی فراخواهد رسید که اهریمن ، پدیدآورنده‌ی همه‌ی زشتی‌ها و بدی‌ها و شرور معدوم می‌شود و زمین صاف و هموار شده و زندگی خوش و خوبی برای مردم پیدا خواهد گشت و همه‌ی مردمان نیک‌بخت خواهند بود و به یک زبان سخن خواهند گفت .
تئوپومپوس نقل کرده که مغان معتقدند که برای سه‌هزارسال پی‌درپی یکی از این دو خدا فرمانروایی کرده و آن‌یکی تمکین می‌کند . پس در سه‌هزارسال بعدی به ستیزه و پیکار پرداخته و با هم فرمانروایی می‌کنند . اما سرانجام دیو بدی شکست یافته و معدوم می‌شود و مردمان به شادی و بی‌نیازی و بدون احتیاج به خوراک به‌سر خواهند برد بی‌آنکه سایه‌ای داشته باشند [دوران فرشکرد] و خدای نیکی‌ها برای زمانی محدود به آسایش خواهد پرداخت ."
پیش از آنکه به نقد و تحلیل و تفسیر روایت پلوتارک پرداخته شود اشارتی بنیادی خواهد شد ، و آن چنین است که عناصر اصلی که این مورخ و گزارشگر نقل کرده ، شرحی است بر آئین زروانی ؛ ...
آئین مغان ( هاشم رضی )

°اشاره به بیست‌وچهار ایزد شده . این بیست‌وچهار خدا همان ایزدان فرودستِ امشاسپندان می‌باشند . نام آنها در سی‌روز ماه با امشاسپندان محفوظ است و در گاه‌شماری و یزدان‌شناسی اوستایی درباره‌شان آگاهی داریم . اشاره به مدار بیضی شکل که انطباقی است از به شکل زمین ، در خود اوستا شاهدی در دست نداریم . هرچند این اندیشه‌ای مشابه میان هندیان و ایرانیان در شکل زمین بوده است . اما در منابع پهلوی این اشاره که آسمان تخم‌مرغ شکل است آمده و در متن پهلوی مینوی‌خرد بند هشتم از فصل چهل‌وچهارم این اشاره را می‌توان شاهد آورد . اما شگفتی در آن است که آسمان را بیضوی و زمین را کروی شکل یاد کرده و هرگاه دقت کنیم پلوتارک نیز اشاره می‌کند که ایزدان یا خدایان بیست‌وچهارگانه در یک مدار بیضوی شکل قرار گرفتند و این مدار بیضوی شامل آسمان است نه زمین . اینک به بندهای هشتم تا دهم از فصل چهل‌وچهار مینوی‌خرد بنگریم :
"آسمان و زمین و آب و هرآنچه که وجود دارد شبیه تخم پرنده‌ای است ، آسمان به‌سان تخم‌مرغی به‌روی زمین قرار داده شده است ، همانندی زمین در مرکز آسمان درست همانند زرده درمیان تخم‌مرغ است ."

همکاری روزه‌دار با دیوِ مرگ !

... روزه گرفتن در قوانین وندیداد از گناهان بزرگ و مستوجب کیفر و مجازات در هر دو جهان است . ساده‌ترین مجازات برای روزه‌گیر آن بود که وی را از ارتفاعی به بلندی یک‌صد قد آدمی به پائین پرتاب می‌کردند ، چون در اثر گرسنگی با دیو مرگ اَستوویذُتو° همکاری کرده بود [کتاب سد در /۸۳]
آئین مغان ( هاشم رضی )

°به‌تعبیری استو-ویذُتو ، دیوی را که قبض‌روح می‌کند و همه‌ی روان‌ها را به‌بند می‌کشد ، می‌توان با عزرائیل (ملک‌الموت) مقایسه کرد . در پهلوی اَستُووهات ، یا اَستُوویداد به‌معنیِ جداکننده‌ی استخوان‌ها است .[وندیداد (هاشم رضی)]

شکل کهن آئین مغان

شکل کهن آئین مغان یا مجوس را در وندیداد می‌توان یافت . در نظر آنان خدایان حقیقی وجود نداشتند و آنچه که مورد توجه بودند کثیری از عناصر شریر و دیوان بدکار ، جنّ و پری و جادوگران سیاه‌کار محسوب می‌شدند که همواره زندگی عامه‌ی مردم را مورد تهدید و آزار قرار می‌دادند . برای برحذر بودن از ایذاء و شرِّ آنان باید مراسم و آداب ویژه‌ای اجرا می‌شد . جایگاه آنان در شمال فرض بود و از همان سو این مردمان مورد صدمه‌ی دشمنان نیز واقع می‌شدند . پس از آنکه ایرانیان به فلات وارد شدند ، جای شگفتی نیست که خدای مورد توجهی چون ایندرا که خدای طوفان و تندر بود ، در شمار دیوان قرار گرفت چون اثرات وجودی‌اش ویرانی و ترس بود . اغلب این دیوان و عناصر شریر دارای نام و نشانی نیستند ، و شرور و بیماری‌ها و آفات‌طبیعی و بلایا و مصائب می‌باشند : "نابود شو ، ای دیو دروج نابود شو ، ای دیوچهر نابود شو ، ای دیوزاده نابود شو ، و به باختر (شمال) نابود شو ... تو را ای بیماری نفرین می‌گویم ، تو را ای مرگ نفرین می‌گویم ، تو را ای تب (تَفنو) نفرین می‌گویم "[وندیداد ۲۷ XX,7/VIII]  در وندیداد نظایر این جملات و آیات و نفرین‌نامه‌ها بسیار است . با شدت و حدت عناصر شرّ و دیوانی که تجسم بدی‌ها هستند نفرین و لعن و طعن می‌شوند .
[...]
دیوان دیو ، یا مهمترین دیو اَنگرَمئین‌یو (اهریمن) به‌معنی کسی که مینو و سرشت بد دارد . همه‌ی زشتی‌ها و بدی‌ها و آفرینش بد و زیان‌رساننده و جانوران زهردار و آسیب‌رسان و دانه‌بر و حشرات را او آفریده بود ؛ به‌همین‌جهت یکی از فرایض مغان یا مجوسان ، کشتن این جانوران بود که نمایندگان زمینی اهریمن محسوب می‌شدند . در زمین‌هایی که چنین جانورانی زندگی و زیست می‌کردند ، از بدترین زمین‌ها به‌شمار می‌رفت . باید لانه و سوراخ چنین جانورانی (خرَفسترَ) ویران و نابود شده ، و هر مؤمنی وسیله و افزاری داشته باشد که به‌وسیله‌ی آن جانوران موذی را بکشد و این افزار نیز خرَفسترَعنَه نامیده می‌شد [هرودوت کتاب اول بند ۱۴۰] ...
آئین مغان ( هاشم رضی )

یکتاپرستیِ زرتشت و ثنویت در الهیاتِ مغان

... در آغاز امر به‌موجب یسنای سی‌ام ، اهورامزدا جهان را بیافرید و سپس عده‌ای از بدکاران از روی قصد و آگاهی و شعور ، بدی را برگزیدند و به انگرمینو پیوستند و بدین‌طریق شرّ و بدی پیدا شد . بنابراین به‌موجب گاثاها ، اهریمن خالق جهان بدی و پلیدی نیست و این مسأله در اوستای متأخر ، به‌ویژه وندیداد ، قانون‌نامه‌ی مغان ، پیدا شد و اهریمن در برابر اهورامزدا خالق جهان شرّ معرفی گردید . به‌طوری‌که در بخش‌های پیشین گذشت ، اساس ثنویت از مغان بود که اهورامزدا را خالق اصل نیکی و اهریمن را آفریننده‌ی اصل بدی معرفی کردند .
[...]
از نظرگاه زرتشت ، اهورامزدا خدای یگانه معرفی شده و جز او در 'گاثاها' از هیچ خدای دیگری یاد نشده است . اما درنظر هخامنشیان این مطلب به‌صورتی دیگر جلوه‌گر شده . هرچند تعظیم و اهمیت فوق‌العاده‌ای برای اهورامزدا قائل شده‌اند ، با این‌حال خدای یگانه نیست . ...
آئین مغان ( هاشم رضی )

دین و سازمان اجتماعی آریایی‌ها

[ژرژ] دومزیل جهت شناخت راستین دین و نظام و سازمان اجتماعی آریایی‌ها ، به‌مقایسه‌ی اساطیر دینی و نظام اجتماعی‌شان می‌پردازد . وی بر آن است که ساختمان دین و نظام دستگاه خدایان این جوامع درواقع انعکاسی است از اوضاع اجتماعی و نظام طبقاتی آنان ؛ و همان شیوه و نظامی را که در ساختمان طبقات اجتماعی خود داشته‌اند به روابط فیمابین خدایان خود با همان مقیدات و اصول منتقل کرده‌اند .
در اینجا اشاره به قدیمی‌ترین اثر مکتوبی که در یک سنگ‌نبشته از سده‌ی چهاردهم پیش از میلاد پیدا شده می‌شود . این قرارداد و پیمانی است میان شاه قوم میتانی به‌نام متی‌وَزَه و شاه قوم هیتی به‌نام سوپی‌لولیومه . کتیبه‌ی موردنظر در بغازکوی ترکیه به‌دست آمده و در آن به‌نام خدایان هندو و ایرانی سوگند یاد شده است . پنج خدایی که نام‌شان در این کتیبه آمده عبارتند از : میثره ، وارونَه ، ایندرَ و دو ناسَتیَه (یا دو ایزد بامدادان) .
دومزیل در کار تطبیق این خدایان هندوایرانی با طبقات اجتماعی آریایی ، معتقد است که میثره و وارونه نشان ویژگی طبقه‌ی اول و جنبه‌ی خدایی و انسانی-شاهی ؛ یا طبقه‌ی روحانی است که شهریاری نیز در ید قدرت‌شان بوده‌ است . ایندرَ نیز نمودار طبقه‌ی جنگاور و دو ناسَتیه نمودار طبقه‌ی کشاورز-پیشه‌ور می‌باشند . وی بر آن است که هندوایرانیان و می‌توان گفت علی‌الاصول مردم بر پایه و مبنای الگوی سازمان‌های طبقاتی اجتماع خود ، نظامات دینی را پدید آوردند . میترا در آئین هندوایرانی ، نشانی از شهریاری و قدرت شاهی در روی زمین است . در دین زرتشت به‌جای میترا وُهومَنه (بهمن) قرار گرفته . ورونه در آئین هندوایرانی ، نشانی از طبقه‌ی روحانی که جنبه‌ی (شاه-کاهن) را دربر دارد به‌روی زمین و در نظام طبقاتی است که ویژگی عدالت و حکمت را دارد و در دین زرتشت به‌جای ورونه اَشَه قرار گرفته . ایندر نیز در آئین هندوایرانی نشان طبقه‌ی جنگاور است با ویژگی جنگ و حراست و محافظت که در دین زرتشتی به‌جای او خشَترَه (شهریور) آمده است . ناستیه‌ها ، یا دو خدای توأمان نشان طبقه‌ی کشاورز-پیشه‌ور با ویژگی نعمت و فراوانی و آسایش می‌باشند که در دین زرتشتی به‌جای آنان سپِنتَه‌آرمَئی‌تی ، هَئوروَتات و اَمِرِتات (سپندارمذ ، خرداد ، امرداد) قرار گرفته‌اند .
این‌جاست که در تثلیث خدایان برابر با سنگ‌نبشته‌های هخامنشی ، چنین مقایسه‌ای پیش خواهد آمد . در این تثلیث اورمزدا با طبقه‌ی اول یا روحانیان و میترا با طبقه‌ی دوم یا جنگاوران و آناهیتا با طبقه‌ی سوم یا کشاورزان مربوط می‌شود . دومزیل دعای داریوش را که از خداوند می‌خواهد کشورش را از سپاه دشمن (اشاره به‌طبقه‌ی جنگاور : میترا) و خشکسالی (اشاره به‌طبقه‌ی کشاورز-پیشه‌ور : آناهیتا) و دروغ (اشاره‌ به‌طبقه‌ی اول یا شاه‌-کاهن : اورمزدا) نگاه دارد با نظام اجتماعی و نظر خود منطبق می‌سازد . [...]
وی برآن است که رنگ‌هایی نیز ویژه‌ی هریک از این طبقات و بالتبع ویژه‌ی خدایان سه‌گانه بوده است . رنگ سفید ویژه‌ی طبقه‌ی اول یا روحانیون (به اشاره‌ی بند ۱۲۶ در یشت دهم توجه شود) و رنگ سرخ نماینده‌ی طبقه‌ی دوم یا جنگاوران و رنگ سبز یا آبی نشان طبقه‌ی سوم یا کشاورزان-پیشه‌وران می‌شود . ...
آئین مغان ( هاشم رضی )

تثلیث و نمادگرایی در مذهب هخامنشیان

آسمان با آنکه بنابر مفاد کتیبه‌ها ، آفریده‌ی اهورامزدا است ، ولی گاه مکان ، جامه و مظهر خود او است . بنابر مبنای همین عقیده است که هرودوت می‌نویسد زئوس و اهورامزدا نامی است که ایرانیان به فلک‌الافلاک (یا به‌عبارت دیگر تمامی دایره‌ی آسمان) می‌دهند . گذشته از آسمان که مهمترین نماد (سمبل) اهورامزدا است ، از ستاره‌گان سیاره‌ی مشتری ، از عناصر باد یا هوا ، از جانوران شاهین ، از گیاهان سرو و گل لوتوس ، از رنگ‌ها آبی آسمانی و فیروزه‌ای و سبز ، از فلزات سُرب و سرانجام از صورت بشری قیافه‌ی پیرمردی کامل با ریش بلند و مقطع و کلاه و جامه‌ی پارسی (شبیه شاه) جزو سمبل‌های اهورامزدا شمرده می‌شود . البته همانگونه که هرودوت اشاره کرده است هیچکدام از این اشکال و نمادها جنبه‌ی بت و صنم را نداشته و پرستیده نمی‌شده است ، بلکه وسیله‌ای بوده برای بیان مفهوم پروردگار و خالق کل در آثار مادّی غیر از راه خط و نوشته .
میثره نام دومین خدای مورد پرستش هخامنشیان است ... در آثار هخامنشی برای مهر نیز نمادهای چندی معمول بوده است چون این رب‌النوع بنابراین بُعد از 'نور مطلق' که در کائنات موجود است ، بزرگ‌ترین منشأ نور در جهان که خورشید است مظهر او محسوب می‌گردید ، از اینجا نقش قرص خوشید یکی از نمادهای او است . در روی زمین آتش که یکی از عناصر چهارگانه است به‌علت اینکه منبع نور ، روشنایی و گرما و پیک خدایان است ، به‌نام مظهر این خدا مورد تقدیس و احترام است و رنگ‌های سرخ ، زرد ، نارنجی و طلایی نیز از رنگ‌های منسوب به مهر شمرده می‌شود . از میان جانوران قوی‌ترین جانور ، یعنی شیر منسوب به مهر است و از قدیم‌ترین زمان‌ها ارتباط نجومی بین شیر و خورشید را می‌شناختند و قسمتی از این انتساب نیز از آن بابت است . گذشته از این‌ها اسب نیز از حیوانات منتسب به مهر است و برای او مورد قربانی قرار می‌گرفته است . از میان گیاهان ، غنچه‌ی لوتوس یا نیلوفر آبی و درخت و گل ارغوان (به‌گفته‌ی پرفسور جکسن) و گل آفتاب‌گردان قدیم و شاید هم درخت خرما (نخل) منسوب به این خدا است . از میان فلزاتی که هخامنشیان می‌شناختند ، طلا منسوب به مهر بود و اثرات این انتساب تا زمان ما نیز در نجوم و کیمیاگری باقی است . اما سمبل انسانی میترا جوانی زیبا و خوشرو و قوی‌هیکل است با جامه‌ی پارسی و تاج پارسی (مانند ولیعهدهای هخامنشی) که کمانی با سه‌چوبه‌ی تیر در دست دارد .
سومین و آخرین خدای مورد پرستش هخامنشیان به‌موجب متن‌های متأخر هخامنشی آناهیته است . آناهید ربةالنوع آب‌های زمینی و آسمانی ، فراوانی و نعمت و شکوه زندگی ، زاد و ولد ، مربی گیاهان و ستوران است . از ترکیب و معنای نام آناهیته که به‌معنی پاکدامن و بی‌آلایش است می‌توان به اساس اعتقاد هخامنشیان درمورد این بغبانو [بغ به معنای خدا] پی برد ، و اینکه گاهی او را با ایشتار و یا ونوس و آفرودیت که به‌صورت زنان بدکاره‌ی بلهوس تصویر می‌شده‌اند اشتباه کرده و مقایسه نموده‌اند ، جز همجنسی و تشابه برخی وظایفشان در عالم خدایی علت دیگری تصور نمی‌توان کرد . زیرا این خدای ایرانی با خدایان مؤنث سامی و یونانی بسیار تفاوت دارد و قابل قیاس نیست . هخامنشیان برخلاف سامی‌ها و یونانی‌ها که زهره را ستاره‌ی مخصوص ایشتار و ونوس می‌دانستند و علامت آنان شکل این ستاره بود ، از اجرام سماوی ماه را بیشتر به‌شکل هلال و گاه به‌شکل بدر (ماه پُر پِرِنُو . ماونگه) به این خدا منسوب می‌داشتند . از عناصر چهارگانه آب منسوب به آناهیتا است و متفرعات آن از باران و برف ، تگرگ و ژاله نیز ، همچنین از ستوران گاو و شاید هم قوچ یا هر حیوان شاخداری به‌چندین علت و تناسب که در اینجا مجال گفتگوی آنها نیست سمبل این خدا است ‌. رنگ سفید از میان رنگ‌ها مخصوص به بغ‌بانو آناهید است . از فلزات نقره منسوب به او است . ناهید در شکل و هیکل و سمبل انسانی خود زنی زیبا و خوش‌اندام و بلندبالا مجسم و تصور می‌شده است . در آثار هخامنشی تصویر ناهید به‌صورت زنی زیبا با موها و گیس‌های بافته‌ی بلند ، سینه‌ی برجسته با جامه‌ی پارسی و تاج کنگره‌دار (به‌صورت ملکه‌ی هخامنشی) نشان داده شده است . ...
همانگونه که در متن سنگ‌نبشته‌ها و لوحه‌های هخامنشی به‌موضوع تثلیث از راه یاد کردن نام خدایان به‌وسیله‌ی خط و نوشته تصریح گردیده است ، هنرمندان عهد هخامنشی نیز سه‌گانه‌پرستی هخامنشیان را با نمایاندن انواع اشکال و نمادها ازطریق زبان رمزی و استعاری به یادگار نهاده‌اند و هنر آنان در تمام موارد درطریق نمایش این سه‌گانه‌پرستی به‌کار رفته است .
موارد و نمونه‌های تثلیث در آثار هخامنشی و بناهای تخت‌جمشید فراوان است و من از آن‌میان فقط یک علامت مشخص را که شیوع فراوان یافته ولی اغلب در معنی و مفهوم آن در اشتباهند ، برگزیده‌ام که در آخر مقال به آن اشاره‌ای کرده مطلب را تمام می‌کنم .
علامت مورد بحث عبارت از یک حلقه یا دایره‌ی بالداری است که بعضی‌ها به اشتباه و به تبعیت از علائم مصری ، آن‌را "قرص بالدار" نوشته‌اند . از این علامت در موارد گوناگون و به فراوانی بر روی مهرها ، نقش‌ها ، بناها و آثار دیگر هخامنشی استفاده شده است . بسیاری از دانشمندان و باستان‌شناسان آن‌را نقش اهورامزدا نامیده‌اند که در آسمان درحال پرواز است و گروهی دیگر بخصوص پارسیان هند و زرتشنیان ایران ، آن‌را به مفهوم فروهر گرفته و به اشتباه به‌عنوان یک علامت مخصوص دین زرتشتی درمیان خود رواج داده‌اند . ولی باتوجه به‌عرایض قبلی‌ام ، به‌نظر من هر دو استنباط نادرست است . این علامت نه نقش مطلق اهورامزدا است و نه فروهر ، بلکه رمزی است ترکیبی از عوامل مختلف بر مبنای سه‌گانه‌پرستی هخامنشیان که در آن هنر قرینه‌سازی به زیبایی و موزونی تمام جلوه‌گر است . البته ناطق فراموش نکرده که علایم و رموز دیگری نزدیک به این نقش در میان مصری‌ها و هیتی‌ها و آسوری‌ها نیز معمول بوده است ، ولی این نقش اگر هم اقتباس و تقلیدی باشد (چنانکه اثرات این تقلید در نقش دایره‌ی بالدار بیستون و چندین نقش دیگر به‌خوبی هویدا است) کاملاً برطبق عقاید و مبانی مذهبی هخامنشیان به‌وجود آمده و به‌کار رفته است و ارتباط چندانی با مفهوم نقوش ملل دیگر که معمولاً در سمبولیسم خود برای بیان مجردات و عوالم معنوی و روح از نقش 'بال و پر' استفاده می‌کردند ندارد . [یحیی ذکاء ‌ . شماره ۱۲۵ مجله‌ی هنر و مردم اسفند ۱۳۵۱]
آئین مغان ( هاشم رضی )

آئین مزدیسنی

"ایران قدیم از آغاز دوره‌ی تاریخی دارای مذهب واحدی نبوده است . اقوام و قبایلی که شهرنشین و ده‌نشین و بعضی دیگر چادرنشین بودند ، احتمالاً مذاهب مختلفی داشتند که مبنای همه‌ی آنها یکی بوده است . مثلاً معتقدات سکاها که هرودوت در کتاب چهارم تاریخ خود از آن یاد می‌کند ، فقط همانندی بسیار دوری با مذاهب پارس‌ها دارد و مذاهب پارس‌ها نیز به‌نوبه‌ی خود همان معتقدان قبایل شرقی ایران نیست .
آگاهی ما درباره‌ی مذهب مزدیسنا که تدریجاً در قسمت مهمی از ایران انتشار یافت و آموزه‌های آن در کتابی به‌نام اوستا تدوین شده ، بیشتر است . این کتاب اصول آیین مزدیسنی و عقیده‌ی زرتشت مصلح آئین ایرانی را که در معتقدات اصلی تغییر عمیق داده است ، نشان می‌دهد . در اینجا ما از عقاید زرتشت یا شخص او سخن نمی‌گوییم و فقط آئین مزدیسنی را مطالعه می‌کنیم .
مزدیسنی شکل ایرانی آئین کهنی است که روزگاری دین مشترک قوم هندو-ایرانی بوده است . در ریگ‌ودا و در اوستا عقاید همانندی پیدا می‌شود که بیشتر با عبارات مشابهی نیز یاد شده‌اند . نام خدایان نیز با هم تقریباً تطبیق می‌کنند . بنابراین باید گفت که این مذهب از میراثی است که ایرانیان از جماعت هندوایرانی و حتی هندواروپایی به‌دست آورده و آن‌را تغییر داده و اصلاحاتی در آن انجام داده‌اند .
آئین مزدیسنا در ابتدا بیش از یک خدا نمی‌شناخت که اهورامزدا نام داشت و شاهنشاهان ایران برتری او را بر سایر خدایان تأیید کرده‌اند . اهورامزدا همانطور که از نام او برمی‌آید 'سرور دانا' است و این نشان می‌دهد که در آئینی که هنوز به‌شدت طبیعت‌پرست بوده ، مفاهیم معنوی و مجرد مقام مهمی را حائز بوده است . اهورامزدا آفریننده‌ی عالم و خداوند آسمان ، جهان را خلق کرده و خود به‌تنهایی بر آن حکومت می‌کند . وی به نور آسمانی شباهت دارد . خِرَد او دنیا را به‌وجود آورده و پرستشی که از او می‌کنند درحقیقت پرستش شخص او و نظم عالم است .
بر گِرد او چند خداوند کوچک وجود دارند که آنها را ایزدان می‌نامند و مظهر قوای طبیعت و عناصر یعنی : آتش ، آب ، خورشید ، ماه ، آسمان ، زمین ، باد و غیره‌اند . هر عنصری را به‌شیوه‌ای ویژه پرستش می‌کنند و برای تعظیم آن سرودهای مخصوصی وجود دارد . مراسمی برایشان انجام می‌دهند ازقبیل نوشیدن هوم که شیره‌ی گیاه خوشبویی است و در کتاب ودا ، سئومه نام دارد و حتی خود ماهیت خدایی دارد ؛ و قربانی چارپایانی مانند گاو ، اسب ، شتر و گوسفند و انجام دادن مراسمی برای فراوانی جهت وی انجام می‌شود .
در درجه‌ی اول مهر را می‌پرستیدند که خداوند مهر و پیوند ، و صاحب چراگاه‌ها و حافظ و نگهبان خستگی‌ناپذیر و حامی راستی و درستی است و هیچ‌چیز از نظر او محو نمی‌شود ، زیرا او چشم روز و خورشید بی‌زوال است . همه‌جا حاضر است و هزار گوش و ده‌هزار چشم دارد . مردم بدنهاد و بدعهد را نمی‌بخشد و به کسانی‌که او را میپرستند فراوانی و نیک‌بختی عطا می‌کند . باران‌ها را او می‌فرستند و چهارپایان و گیاهان را او می‌پروراند و می‌رویاند . در کنار او رشنو و سروش (سرَاُشه) مددکار او در اجرای عدالت هستند و از خطاکاران انتقام می‌کشند .
خدایان بزرگ دیگر عبارتند از وِرِثرَغنه (بهرام) که خداوند جنگ و حملات فاتحانه است و به‌صورت قوی‌ترین و شجاع‌ترین حیوانات درمی‌آید . خوَرِنه (خوره-فرّ) که مظهر ثروت و عظمت و اقبال پادشاهان است . هئومه (هوم) که خداوند شراب است . تیشتریه که اختر باران و خداوند فراوانی است و با ستاره‌ی تِشتر مشتبه می‌شود . آرِدویسورَآناهیتا (آناهید) که به زبان یونانی آنائی‌تیس نامیده می‌شد و در آسیای صغیر مشهورترین ایزدبانوها است ، از نام او پاکی و بی‌آلایشی برمی‌آید ؛ وی بر آب‌ها و رودخانه‌ها حکومت می‌کند و دوشیزه‌ای قوی ، زیبا و خردمندی است که بعدها ربةالنوع عشق و تولیدمثل می‌شود . به‌علاوه خداوندانی برای نباتات ، ماه و باد پیروزمند وجود دارند ، و در کنار آنها فرورتی (فروهرها) هستند که مانند ارواح مردگان ، مانِس درعین‌حال هم حامی و هم خطرناک‌اند .
دبرابر این جهان نور و فراوانی و آبادانی طبق نظریه‌ی ثنوی که ویژه‌ی روح ایرانی‌ها بود ، یک عالم شر و تاریکی نیز وجود دارد که در آنجا دیوان و شیاطین حکومت می‌کنند . در این عالم چیزی جز تاریکی و بدخواهی ، بدبویی و خرابی نمی‌توان یافت . این عالم شر نیز فرمان‌روایی دارد که نام او اهریمن است . لشکریان او را دیو خشم به‌نام اَئِشمه اداره می‌کند که گرز خون‌آلودی بر دست دارد ، و اَستوویذاتو که مرده‌ها را پوست می‌کند . در روی زمین جادوگرها و پری‌ها به او کمک می‌کنند و تخم مرگ و گناهکاری می‌پاشند و حیوانات موذی نیز در اینکار به آنها مدد می‌رسانند .
بنابراین مزدیسنی مذهبی است عملی و معنای حقیقی آن از مراسم مذهبی هم فراتر است . تعلیمات مذهبی ، لحن درس‌های اخلاقی دارند و درعین‌حال با افسانه‌های شگفت و اساطیری ویژه‌ی خود آمیخته‌اند . تصویری که خدایان برای زندگی و سرنوشت پیشنهاد می‌کنند این مذهب را به‌صورت جدالی جلوه‌گر می‌سازد و این انعکاسی از طریقه‌ی زندگی [قبیله‌ای و] قبایلی است که دائماً با هم در نزاع بودند و لازم بود که از املاک و زمین‌های خود دفاع کنند ، یا برای دام‌های خود مراتع تازه به‌دست آورند .
ولی در آن ویژگی‌هایی هم دیده می‌شود که در تمام ادوار ایران ، در عقاید مذهبی وجود داشته ؛ مانند احساس عمیق در حقیقت عالم ، فکر حماسی ، قابلیت اتخاذ شکل در توصیفات و تجسمات و اینکه سرنوشت انسان به پایان یافتن زندگی مادی او ختم نمی‌شود . پیروان مزدیسنی که در این جهان خوشبخت هستند در دنیای دیگر نیز سعادتمند خواهند بود و رستاخیز مردگان را در روز قیامت را خواهند دید .
اشکال ظاهری مذهب تا اندازه‌ای شباهت به آئین ودایی دارد . اصل فهم آن پرستش آتش است ، یعنی پرستش شعله‌ای که دائماً در آتشگاه می‌سوزد و دائماً با تقدیم هدایای نو تقویت می‌شود . اگر قربانی‌های خونین و هدایایی مختلف و گروه روحانیانی را که تشریفات لازم را انجام می‌دهند و سرودهای مذهبی را می‌خوانند درنظر بگیریم ، شباهت به اشکال ظاهری آئین ودایی تکمیل می‌گردد . ولی در ایران به پرستش آتش بیشتر اهمیت می‌دهند و به‌همین علت است که برای احتراز از دفن کردن یا سوزاندن مردگان ، به‌احترام آتش و خاک ، آنها را طبق تشریفات ویژه‌ای درمعرض هوا قرار می‌دادند .
این مذهب با عبارات مجرد بیان نشده ، ولی بیان آن به‌وسیله‌ی تصاویر جاندار در سرودهای مذهبی با لحن رزمی انجام گرفته و هنوز در مرحله‌ی قهرمانی است و شاید بتوان عنوان بت‌پرستی را به‌جای قهرمانی قرار داد . درضمن مدح خدایان ، طریقه‌ی زندگی مخصوصی را که ایده‌آل جنگجویان در رأس آن قرار گرفته به‌نمایش می‌گذارد . جنگ در بین قبایل به درجه‌ی اعلای خود رسیده و طرفین صف‌آرایی می‌کنند . خداوند میترا ، جنگ را مانند قهرمانی هدایت می‌کند و صفوف دشمن را می‌شکند و سرها را به‌هوا پرتاب می‌کند و خانه‌ها را ویران می‌نماید . مردان در ارابه‌های جنگی سوارند و اسب‌های آنها هم در جزئیات این خونریزی شریک‌اند . پیکان‌ها از بالای سرها عبور می‌کند و گرزها به‌حرکت درمی‌آیند .
در ایام صلح قهرمانان زندگی راحتی را در منازل مجللی می‌گذرانند . ثروت و دولت ، خوشبختی آنها را تأمین کرده است . گله‌های خوب و زن‌های زاینده و جواهرات و عطریات دارند ، و این خوشبختی نشانه‌ی لطف خدایان درباره‌ی آنها است و این سهم هرکسی است که دستورهای اهورامزدا را اطاعت کند .
زرتشت در این عقاید اصلاحاتی کرد و قسمتی از آن را به‌صورت مفاهیم اخلاقی درآورد . ولی نتوانست در تصاویری که از ایام بسیار قدیم ، جهان و سرنوشت انسان را برای ایرانیان خلاصه می‌کرد ، تغییری به‌وجود آورد ."
[تمدن ایرنی ؛ بنونیست]
این نظر بنونیست بود درباره‌ی سابقه‌ی قدیم آئین مزدیسنی یا مزداپرستی . ...

آئین مغان ( هاشم رضی )

رسوم پارسیان به‌قلمِ هرودت ...

میان همه‌ی روزهای سال تنها جشنی که بیش از همه‌ی جشن‌ها برایشان معتبر است (برای پارس‌ها) و آن‌را باشکوه برگزار می‌کنند جشن روز تولد می‌باشد . در چنین روزی مرسوم است که خانه‌ها را باشکوه می‌آرایند و زینت می‌کنند و فرش‌های رنگین می‌گسترانند . در این جشن ثروتمندان شتر یا گاو یا اسبی قربانی کرده و پس از تمیز کردن ، آن را درست و تمام کباب می کنند . طبقات فرودست‌تر به قربانی کردن چهارپایان کوچک قناعت می‌کنند .

ایرانیان اصولاً غذاهای پُرگوشت کم می‌خورند ، اما برعکس از میوه‌ها بسیار استفاده کرده و چندین ظرف پُر از میوه در سفره می‌نهند . ... پارس‌ها به شراب علاقه‌ی بسیار دارند . در میان جمع بسیار مبادی آداب می‌باشند ... .

رسم عمومی میان ایرانیان چنان است که به هنگام مستی درباره‌ی مسائل فکر کرده و مشاوره می‌نمایند . هرگاه موضوعی پیش آید در یک مجلس مهمانی باده‌نوشی کرده و پس از مشاوره تصمیم می‌گیرند . آنگاه روز بعد صاحب‌خانه حامل تصمیم و همفکری آنان را پیش آورده و دوباره درباره‌ی آن تجدیدنظر می‌کنند . هرگاه در آن‌حال نیز رأی‌شان مورد تصویب واقع می‌شد بدان عمل می‌کردند ، و هرگاه آن‌را نمی‌پسندیدند عمل نیز نمی‌نمودند . همچنین برعکس هرگاه در حال عادی مشاوره می‌کردند و درباره‌ی مسأله‌ای رأی می‌دادند ، در حال مستی نیز درباره‌ی آن تجدیدنظر می‌کردند . اما همواره رعایت اعتدال را در غذا و شراب مرعی می‌داشتند

ایشان به همسایگان کشور خود بسیار ارج و احترام می‌گذارند و گرامی‌شان می‌دارند . سایر کشورها و مردم آنها را به هر نسبتی که از آنان دورتر باشند کمتر احترام نهاده و عزیز می‌شمارند . علت این مسأله آن است که خود را از سایر مردم برتر و بالاتر می‌دانند و معتقدند که هرچه کشوری به آنان نزدیک‌تر باشد مردمش به‌موجب قرب‌جوار با آنان ، گرامی‌ترند و به‌نسبت هرچه کشور و مردمی از ایشان دورتر باشند ، به‌موجب دور بودن از آنان کم اهمیت‌ترند .

رعایت آداب درمیانشان بسیار زیاد است . در رهگذرها هرگاه به‌هم رسند ، از شیوه‌ی برخورد و انجام آداب می‌توان فهمید که آیا از یک طبقه و مقامند یا اختلاف درجه و مقام یا طبقه دارند . هرگاه مقام ایشان برابر باشد ، به‌جای هر تعارفی لب‌های هم را می‌بوسند . درصورتی که یکی مادون دیگری باشد ، صورت هم را می‌بوسند . هرگاه تفاوت درجه زیاد باشد ، فرد مادون به‌خاک می‌افتد .

هیچ ملتی چون ایرانیان در اخذ عادات و رسوم دیگر مردم شایق و سریع نیست . پارس‌ها چون لباس مادها را راحت‌تر و مناسب و زیباتر از لباس خود یافتند ، خیلی زود آنگونه لباس پوشیدن را اخذ و متداول کردند . چون زره‌های مصری نیکو و راحت و مطمئن‌تر بود ، زره‌ی مصری می‌پوشیدند . هرگاه از عادات و رسوم یا دانشی آگاه شوند که آن را بپسندند در تقلید از آن خودداری نمی‌کنند .

درمیان ایشان پس از جنگاوری و نام و نشان یافتن در دلاوری ، بزرگ‌ترین نشان مردانگی آن است که دارای چندین پسر باشند . هرساله از سوی شاه هدیه‌ای نفیس برای کسی که فرزندان تربیت یافته و دلاور بیشتری داشته باشد تخصیص داده و طی مراسمی اهدا می‌شود ، چون معتقدند که قدرت در کثرت افراد جنگاور و دلیر است .

فرزندان ایشان از ۵ سالگی تا ۲۰ سالگی تحت نظامی بسیار دقیق تربیت می‌شوند . در این تربیت به سه اصل بیش از هرچیزی اهمیت می‌دهند : نخست اسب‌سواری ، دوم یادگیری فنون جنگ و پهلوانی ، سوم راست‌گویی و آئین‌های قومی . تا ۵ سالگی فرزندان تحت‌نظر مادر و با وی به‌سر می‌برند و این از آن‌جهت است که اگر پیش از ۵ سالگی بمیرند پدر علاقه و دلبستگی نسبت به آنان پیدا نکرده باشد که متأثر شود ، و به‌نظر من این رسمی عاقلانه و خوب است .

شاه هیچگاه کسی را که برای نخستین‌بار مرتکب گناهی شده باشد ، امر به کشتن نمی‌دهد . هیچ ایرانی حق ندارد بنده‌ی خود را برای جرمی که مرتکب شده به مجازات‌های سنگین محکوم نماید . هر مجرمی لازم است هنگام محاکمه و تعیین کیفر به سابقه و اعمال نیکش توجه شود و کردار و اعمال خوب و بدش سنجیده گردد و هرگاه گناهانش بیش از خدمات وی بود ، از طرف شاکی تقاضای مجازات شود .

ایرانیان معتقدند که هرگز میان ایشان کسی پدر یا مادر خود را نکشته است و در این‌مورد اطمینان قاطع دارند . برآنند که هرگاه چنین امری واقع شده باشد ، معلوم است که آن فرزند حقیقی پدر یا مادرش نبوده و حتماً حرامزاده است . ایشان معتقدند که حتی گفتگو درباره‌ی چیزهایی که عمل به آنها حرام است جایز نیست . بدترین چیزها را دروغگویی می‌دانند . دومین زشتی و بدی بدهکاری است که برآنند هر فردی که بدهکار شد ناچار دروغ گوید . بدترین بیماری در نظر آنان برص [پیسه] است . هرگاه کسی یا کسانی به این بیماری مبتلا شوند به شهر و داخل جمعیت راه داده نمی‌شوند و نمی‌گذارند که با دیگران آمیزش کنند و معتقدند که چنین بیمارانی بر ضد خورشید مرتکب گناهی شده‌اند . [چنین موردی به‌شکل عام در اوستا مورد اشاره است . کسانی که ناهنجاری‌ها و یا نقص‌عضو و نازیبایی‌هایی چون : برص ، کوتاه‌قدی ، گوژپشتی ، کج‌دندانی ، لنگی و ... داشته باشند ، اعتقاد و باور اعم بر آن بود که چنین مواردی بر اثر دخالت اهریمن در آنان به‌وجود آمده و این‌ها نشانه‌های اهریمنی است و حق شرکت در مراسم آئینی ، دینی و اجتماعات را ندارند . در فرگرد دوم وندیداد و یشت پنجم و متون پهلوی چنین اشاراتی هست ...]

هرگز رودخانه و آب‌های روان را به‌هیچ وسیله‌ای آلوده نمی‌کنند . آنان حتی دست و بدن خود را در چنین آب‌هایی نمی‌شویند و به کسی هم اجازه‌ی چنین کاری را نمی‌دهند ، چون احترام و تقدس ویژه‌ای برای رودخانه‌ها قائل هستند .

یک مورد شگفت و عجیب نیز که میان ایرانیان مرسوم است و من بدان پی برده‌ام ، اسامی و نام‌های آنها است . این نام‌ها همه دلالت دارند بر بهی‌ها و خوشی‌های جسمی و روحی و هرگاه کسی بخواهد آزمایش کند ، پس از دقت و مطالعه‌ی بسیار آگاه خواهد شد که همه‌ی نام‌های ایرانی چنین‌اند .

آئین مغان ( هاشم رضی )

فیثاغورث در ایران

فیثاغورث (پیتاگوراس) ، وی در ظاهر و برابر با مدارک موجود ، نخستین کسی است که به بابل و ایران سفر کرده و با آئین مغی آشنایی پیدا کرده .

دقیقاً از سال‌زاد و مرگش آگاه نیستیم . شاید به‌سال ۵۸۳ پیش از میلاد زاده شده باشد و در پایان این سده نیز درگذشته است . انگیزه‌ی اصلی وی از سفر ارضای حس کنجکاوی و کسب دانش مغان بوده است . اما ظاهر امر حاکی از آن است که قصد خدمت در ارتش آسارهادون را داشته است .

فیثاغورث پیش از مرگ کوروش بزرگ زندگی می‌کرد برخی ورود وی را به مصر همزمان با جنگ کمبوجیه با مصریان می‌دانند که در مصر به اسارت ایرانیان درآمده و از آنجا با سپاهیان ایران به بابل رفته و ۱۲ سال میان کلدانیان و مغ‌ها زیسته است .°

[...]

نویسندگان قدیم یونان درباره‌ی سفر فیثاغورث به ایران و آشنایی با زرتشت ، یا فلسفه‌ی مغان و آموختن سحر و نجوم نزد مغان کلدانی ، اشاراتی کرده‌اند .

آئین مغان ( هاشم رضی )

°مغان کلدانی (که در بین‌النهرین و ایران زندگی می‌کردند) وجوه تمایزی با مغان ایرانی داشتند ؛ مغان کلدانی به ستاره‌شناسی ، سحر ، جادو و جادوپزشکی اشتغال داشتند و کلمه‌ی اروپایی Magi برداشتی از نام همین فرقه است ؛ درحالیکه مغان ایرانی فرقه‌ای مذهبی بوده و سلوکی فلسفی داشته‌اند ...

سُهرورد

وَرِذَ (Vareda) . گل ، گل‌سرخ ، سرخ‌گل .
اسم وَردَ ، هنوز در فارسی باقی است ، به‌نام و معنای گُل ، به‌ویژه گُل سرخ . در ترکیبِ سُهرَوَرد ، نام روستایی از توابع زنجان ، واژه‌ی 'وَرد' باقی است . سهرورد به‌معنای سرخ‌گُل ، گُل‌سرخ ، مشهور به گل‌محمدی که تقدس و تقدیس آن بدان‌سبب است که از آن گلاب فراهم می‌کنند .
جزء نخست 'سُهر' همان 'سوخرَ' در اوستاست به‌معنای سرخ . در ترکیبِ سهراب (سرخ‌آب) باقی است . دکتر بهرام فره‌وشی در مقاله‌ای با عنوان 'گُل' در مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات ، باتوجه به مسائل زبان‌شناسی و چگونگی تغییر حروف ، نشان داده است که چگونه واژه‌ی وَرِد به گُل تغییر شکل داده است .
از ریشه‌ی ورِد ، ورِذ درآمده به‌معنی : بالیدن ، نمو کردن ، افزون شدن .
وندیداد ؛ ترجمه ، واژه‌نامه ، یادداشت‌ها ( هاشم رضی )

♧ظاهراً در زبان عربی هم 'ورد' یا 'وردة' معنای گل سرخ می‌دهد !

سوشیانس

سَئوُشیانش Saošyâns ، سوشیانس : به‌عنوان نام خاص و یکی از پسران آینده‌ی زرتشت که در آخرالزمان ظهور می‌کند و ناجی و نجات‌بخش و موعودِ دین زرتشتی است ، ... کاربرد واژه به‌صورت سَئُوشیَنت Saošyant در اوستا بسیار است (اما در وندیداد نقلی ندارد) صفت است به‌معنای سودمند . ... در گزارش پهلوی وندیداد ۱۹/۵ به‌صورت sut aumand سودمند آمده است ؛ در اوستا از ریشه‌ی سو Su (یادداشت ۴۸ فرگرد ۴/۲) : سودمند بودن و مفید بودن درآمده است .
در مورد فوق از وندیداد ، زرتشت به اهریمن گوید با تو و آفرینش و آفریدگان تو مبارزه می‌کنم تا هنگامی که سوشیانس از آب کیانسیه یا دریاچه‌ی هامون زاده شود ، و این سوشیانس ، سومین ناجی و موعود و پسر زرتشت است که با ظهور وی عمر جهان پایان یافته و گیتی چون آغاز ، همه نیک و خوب و شادی‌بخش می‌شود (دوران فرشکرد) ‌‌...
در یشت ۱۹ بند ۸۹ به‌بعد ، شرحی درباره‌ی سوشیانس آمده است : "[وسرانجام فرّ] به سوشیانس پیروزمند و به سایر دوستانش تعلق خواهد داشت [دوستان وی جاودان‌هایی هستند که در روز واپسین رستاخیز کرده و سوشیانس را یاوری خواهند کرد ، چون : کی‌خسرو ، نرسی ، توس ، گودرز ، پشوتن ، آغریرَث ، کرساسپ و ...] در هنگامی که گیتی را نو سازد ، یک گیتی پیر نشدنی ، نمردنی ، نگندیدنی ، نپوسیدنی ، جاودانِ زنده ، جاودانِ بالنده و کامروا ؛ در آن‌هنگامی که مردگان دگرباره برخیزند ، و به زندگان بی‌مرگی روی کند ، پس آنگاه او ، سوشیانس به‌در آید و جهان را به‌آرزوی خود تازه کند .
پس جهانی که فرمانبردار راستی است فناناپذیر گردد . دروغ دگرباره به همان جایی رانده شود که از آن‌جا از برای آسیب رساندن به راستی‌پرستان و نژاد و هستی وی آمده بود . تباه‌کار نابود خواهد گردید . فریفنار رانده خواهد سد .
در هنگامی‌که اَستَوَت‌اِرِتَه° پیک اهورامزدا ، پسر ویسپَه‌تئوروئیری از آب کیانسیه (هامون) به‌در آید ، گرز پیروزمند آزنده ، گرزی که فریدون دلیر داشت در هنگامیکه اژی‌دهاک کشته شد . او اَستَوَت‌اِرِتَه (سوشیانس) با دیدگان خِرَد بنگرد ، به همه‌ی آفریدگان او نگاه خواهد کرد ، آنچه زشت‌نژاد است ، او با دیدگان بخشایش سراسر جهان مادی را خواهد نگریست و نظرش سراسر جهان را فناناپذیر خواهد ساخت .
یاران اَستَوَت‌اِرِتَه پیروزمند به‌در خواهند آمد : نیک‌اندیشه ، نیک‌گفتار ، نیک‌کردار و نیک‌دین‌اند و هرگز سخن دروغ به‌زبان نیاورند . در مقابل آنان ، خشمِ خونین‌سلاح ، بی‌فرّ روبه گریز نهد . راستی به دروغِ زشت‌تیره‌ی بدنژاد غلبه کند .
منش بد شکست خواهد یافت ، منش خوب به آن چیره می‌شود . سخن دروغ گفته شده شکست خواهد یافت ، سخن راست گفته‌شده به آن چیره خواهد شد . خرداد و اَمرداد گرسنگی و تشنگی زشت را شکست دهند . اهریمن بدکنش روبه گریز خواهد نهاد ."
این شرحی است که در یشت ۱۹ درمورد ظهور سوشیانس در آخرالزمان و نو شدن گیتی و سپری شدن جهان نقل شده است .
[...]
و چون روزگار اوشیدرماه به‌سر شود ، دختران بروند بر آب کانفسه°° نشینند . دختری باشد که نام او 'ارددبُد' باشد ، از آن آب آبستن شود و چون نُه‌ماه برآید سیاوشانس از وی بزاید ، و چون سی‌ساله شود به همسپردگیِ اورمزدِ وِه‌افزونی رسد ، و سی شبانه‌روز خورشید در میان آسمان بایستد و فرو نشود و مردمان بدانند که دیگرباره شگفتی پدیدار خواهد آمدن .
پس سیاوشانس بیاید و مردم به یک‌بارگی دین مزدیسنان بپذیرند و هرجایگاهی که منافقی یا آشموغی باشد ، نیست شود و همه‌ی مردمان به یک‌بارگی بر دین مازدیسنان بایستند . پس ایزدتعالی به‌قدرت خویش اهرمن را نیست کند . ...
وندیداد ؛ ترجمه ، واژه‌نامه ، یادداشت‌ها ( هاشم رضی )

°اَستَوَت‌اِرِتَه : یعنی کسی که تجسم و مظهر قانون و شرایع است و این همان سوشیانس که آخرین و سومین موعود است می‌باشد .
°°کانسو ، کانسوی : آن را با دریاچه‌ی زره zarah یا هامون یکی می‌دانند . به‌موجب سنت ، نطفه‌ی زرتشت (فرّ زرتشت) در آب این دریا است تا در آخرالزمان و هزاره‌ی دوازدهم ، دوشیزگانی بدان بارور شده و سه موعود زرتشتی : هوشیدر ، هوشیدرماه و سوشیانس زاده شوند .

پس از رستاخیز !

فرَشو-کِرِتی (Frašo-kereti) اسم مرکب ، مؤنث : نو شدگی ، رستاخیز ، تن‌پسین ، پایان یک دوره از این جهان و آغاز زندگی نوین در یک جهان بدون درد و مرگ با زندگی جاویدان .
در پهلوی فرَشکَرت (Fraškart) کامل‌سازی جهان . پس از اینکه قیامت شد و رستاخیز انجام گشت و همه‌ی دیوان و دروجان نابود شدند و همه‌ی بدکاران و گناه‌کاران به‌سزا رسیدند و اهریمن و آزدیو در انجام زده و معدوم شدند ، جهان نو می‌شود و نیکوکاران در یک زندگی و دنیای نوینِ بدون مرگ ، همه پانزده یا چهل‌ساله به‌سر خواهند برد (اگر در زمان زندگی گوشت خورده باشند ۴۰ساله و اگر گوشت نخورده باشند ۱۵ساله خواهند بود !) ؛ این دورانِ فرشگرد است .
در اوستا جزء نخست فرشه : تازگی ، نوی ، فریش شادابی . در آلمانی این واژه به‌صورت فرش Frisch یا Fresh نیز هست : تازگی ، تازه ، نو ، شادابی . جزء دوم از کرتی : انجام ، ساخت ، وقوع کاری . از ریشه‌ی کَر (Kar) : کردن ، انجام دادن . در یسنا از عمل فرشکرت یاد شده است و آرزو شده که آتش مقدس تا فرشکرت همچنان روشن و شعله‌ور باقی ماند . ...
منظور از فرشکرت رستاخیز ، معاد ، قیامت و برخاستن مردگان نیست ، بلکه فرشکرت مفهوم نو شدگی ، تجدید حیات دوباره و ادامه‌ی زندگی نیکان است ، پس از قیامت و رستاخیز : هنگامی که رستاخیز شد ، به‌حسابِ کردار مردم رسیدگی می‌شود . بدکاران و گنه‌کاران همه به دوزخ می‌روند و در یک حادثه‌ی هولناک معدوم می‌شوند . در پایان ، دیوان و اهریمن نیز تباه و نابود می‌شوند . آنگاه زندگی در یک جهان نو برای نیکوکاران ادامه می‌یابد که این فرشکرت است .
[...]
زرتشت از اهورامزدا می‌پرسد که چون همه‌ی موجودات مادی به‌روی زمین مردند و دوران فرشگرد رسید و رستاخیز شد ، آیا برخاستن مردگان به‌تن باشد یا به‌جان ، آیا معاد جسمانی و مادی است یا روحانی ؟ ...
زرتشت پاسخ می‌شنود که : رستاخیز به‌تن است و معاد جسمانی است .
زرتشت می‌پرسد : کسی که مرد و سگان و پرندگانِ لاشه‌خوار ، جسم و تن او را پاره‌پاره کرده و بخورند ، چگونه دوباره آن تن به‌هم آید و برخیزد ؟
اورمزد پاسخ می‌دهد : ای زرتشت هرگاه بخواهی سبدی بسازی از چوب ، برای تو آسان‌تر کدام است ؟ آنکه چوبی باشد و تو آن‌را ببری و قطعه کنی ، پس سبد بسازی ، یا آنکه چوب بریده برای سبد آماده باشد ؟
زرتشت پاسخ می‌دهد : هرگاه یک تکه چوب باشد بهتر است از آنکه نباشد . و اگر آن چوب بریده و تکه شده باشد ، بهتر است تا نبریده باشد .
اورمزد می‌گوید : این آفریدگان را آنگاه که نبودند ، توانستم آفریدن . پس وقتی که متلاشی شوند ، آسان‌تر است تا دوباره بسازم . زیرا که مرا پنج انباردار است برای تنِ درگذشتگان . یکی زمین است که گوشت و استخوان و پی مردمان را نگاه دارد ‌. یکی آب است که خون را نگاه دارد . یکی گیاه است که نگاه‌دار موی است . یکی روشنی است که آتش را نگاه دارد . و یکی باد که به‌هنگام فرشکرد ، جانِ درگذشتگان را بازدهد .
پس زمین را بخواهم و از او گوشت ، استخوان و پی کیومرث و دیگران را طلب کنم . زمین گوید که چگونه بازپس دهم که ندانم گوشت و پی و استخوان مردمان را از هم جدا کنم و تشخیص دهم .
آب اَرَنگ را فراخوانم که رود دجله است و از او خون مردم را طلب کنم ، آب رود گوید چگونه بازپس دهم که ندانم کدام خون این است و کدام خون آن .
گیاه را فراخوانم و موی تن و سر مردمان را خواهم ، گیاه نیز همان گوید .
باد را فراخوانم و از او جان مردمان را بخواهم ، باد نیز همان گوید .
من که اورمزدم ، هنگامی که به زمین ، آب ، گیاه ، روشنی و باد بازنگرم ، به دانشِ روشن بدانم ، یکی را از دیگری بشناسم ، زیرا به‌وسیله‌ی دانش کامل و روشن‌اندیشی یکی را از دیگری چنان بگزینم که اگر شیر مادگان زمین آمیخته با یکدگر در یک جوی جاری شوند ، این که کدام شیر ماده‌ی من است ، آنگونه بشناسم که مردی را سی اسب باشد و هریک را جامی ، که نشانی برآن است تا بداند که از کدام اسب است . هنگامیکه شیر دوشیده شد و آن سی جام با هم ایستادند (کنار هم گذاشته شدند) آنگاه که بخواهد بداند ، هر جامی را برگیرد ، نشان جام را بشناسد و بداند که شیر کدام اسب است .
[...]
پس به‌فرمان ایزد عزوجّل همه‌ی کان‌ها و کوه‌ها بگدازند و روی‌گداخته بر زمین چون رودی باشد . خدای عزوجّل مردمان را فرمان دهد تا همه بدان روی گداخته گذر کنند [در آیین مانوی و میترایی نیز پایان جهان و تطهیر نهایی با آتش‌سوزی بزرگ جهانی انجام می‌شود] آنانکه اَشو باشند و دُروند ، و آن روی گداخته از پای تا دهان باشد .
و چون اَشوان بدان رود گذر کنند ، آن رود گداخته به‌خوشی همه چون شیر گرم بود ، و دُروَندان بر آن رود بگذرند ، دیگر دشواری و رنجی بدیشان رسد به‌سبب آن رود گداخته که صفت نشاید کردن . و آن آخرترین رنج‌ها باشد که به مردم گنه‌کار رسد و بعد از آن پاکیزه شوند . ...
وندیداد ؛ ترجمه ، واژه‌نامه ، یادداشت‌ها ( هاشم رضی )

دیوِ دروج (دروغ)

دروج (Daevi-Druxš) ماده‌دیوِ آشوب ، ویرانی ، هرج‌ومرج ، بی‌نظامی و بیداد (بی‌قانونی) است . یک نشانه و نماد کلی است در برابر رتَ (Rta) که همان اَشَه می‌باشد و مظهر نظام نیکو ، داد و قانون و نظم گیهانی است .
[...]
در بخش چهارم بندهش ... نقل است که تا پیش از آمدن اهریمن ، جهان همیشه به‌هنگام نیمروز بود ؛ یعنی رَپیثوین‌گاه ، اورمزد به‌هنگام یزش و عبادت ، همه‌ی آفریدگان را بیافرید و با بوی‌وفرَوَهر (فرَوَشی‌جان) مردمان را گفتگو کرد و خردِ همه‌آگاه را به مردمان داد و گفت : "کدام شما را سودمندتر در نظر آید ؟ اگر شما را به‌صورت مادی بیافرینیم و به‌تن با دروج بکوشید (پیکار کنید) و دروج را نابود کنید ، تا شما را در انجام درست و انوشه بازآراییم ..." پس آشکار می‌شود که هرمزد با آفریدگان ، هنگامی که بر آن است تا آنان را به کالبد مادی درآورد ، پیمان می‌کند که با دروج پیکار کنند و با اَشَه راه بپیمایند . دروج ، هرج‌ومرج و بی‌نظمی است که موجب نابودگی و انهدام نسل می‌شود . آنگاه افزوده شده : "و دیگر دروج‌های مادی بر ضد ایزدان مادی پدید آمدند ." در کتیبه‌های هخامنشی و فارسی باستان نیز که آنهمه بر پیکار دروج و دیو دروغ تأکید شده ، منظور آشوب ، بی‌نظمی ، بیداد و ستم و بی‌قانونی و هرج‌ومرج است ، نه‌معنی صوری دروغ .
[...]
در مینو‌ی‌خرد بخش ۱ بند ۱۲ از دروج مطلقاً به‌مفهوم دیو یاد شده . نیز در بند ۱۷۳ و همچنین ۷/۴ و در بند ۱۰ آمده که اهریمن ، دیوان و دروجان را از عمل لواطِ خود به‌وجود آورده است و ۱۱/۱۰ که افاده‌ی معنی دیو می‌کند . به‌موجب بخش ۲۰/۴۴ دیو دروج در دوزخ از عاملان عذاب پیروان خود می‌باشد .
دیو دروج (نفس امّاره) در نهاد هرکسی موجود است که نیروی خشم ، تهاجم ، آشوب‌طلبی و ظلم جزء آن است : "آن مردی شجاع‌تر است که با دروج (دیو) خویش بتواند مبارزه کند (جهاد اکبر) و به‌ویژه آنکه این پنج دروج را از تن دور دارد که عبارتند از : آز ، خشم ، شهوت ، ننگ و ناخرسندی ." [مینوی‌خرد ۱۱ - ۴۰/۹]
وندیداد ؛ ترجمه ، واژه‌نامه ، یادداشت‌ها ( هاشم رضی )

دیوِ آز

آزی صفت است : آز ، حرص ، شهوت و طمع . نام دیوی است که دشمن آذر و آتش مقدس است که در فرگرد ۱۸ وندیداد ، بند ۱۸. به‌روشنی درباره‌اش از لحاظ شناخت اشاره‌ای هست . از عمله‌ی اهریمن و در واقع ظلمت و جهل و تیرگی است در برابر روشنایی ، دانایی و خرد یا آتش . به‌موجب یسنا هات ۱۶ بند ۸ و هات ۶۸ بند ۸. اهدای نذوراتی چون شیر و چربی در آیین‌های قربانی ، این دیو را از پای درمی‌آورد . به‌موجب بندهش ، بخش ۵ بند ۴۳. ازجمله دیوانی که در آغاز آفرینش برای تباهی گاو نخستین 'اِوَگدات' و کیومرث اقدام می‌کنند ، و به‌فرمان اهریمن به بدن مادی آنان مسلط می‌شوند ، آز یا آزی دیو است .
در بخش ۱۲ از بندهش بند ۱۸۵. که فهرستی از دیوان یاد شده ، در شرح و تعریف آز دیو آمده : آزدیو آن است که هرچیز را بیوبارد (ببلعد) و چون نیاز را چیزی نرسد ، از تنِ خود خورد . او آن دروجی است که چون همه‌ی خواسته‌ی گیتی را به او دهند ، انباشته (سیر) نشود ، و سیر نگردد . چنین گوید که چشم آزمندان هامونی است که او را سامان نیست :

چشم تنگ دنیادار را // یا قناعت پُر کند یا خاک گور

[...]
به‌موجب زندِ وندیداد ، فرگرد دوم ، جمشید در اصلاحات خود چون دیوان را زده و تباه می‌کند ، آزدیو را نیز که مظهر حرص و طمع است از کار انداخته و خِرَدِ میانه‌روی را جایگزین می‌کند ‌.
در روایات پهلوی بخش ۴۸ بندهای ۸۹-۹۱ ، در پایان جهان سوشیانش ، با یشت کردن و تلاوت ادعیه در هربار شماری از دیوان را نابود می‌کند . از آن‌پس آزدیو به گَنامینو یا اهریمن پناه برده و چاره‌جویی می‌کند . نیز در بخش ۶۳ بند دهم نقل است که یکی از فضایل آن است که آدمی هیچ دیوی به تن خود راه ندهد ، به‌ویژه چهار دیو را از تن بازدارد : آز ، خشم ، شهوت و ننگ .
به‌موجب گزیده‌های زات‌سپرم بخش ۱ بند ۳۰-۲۹. هرمزد پس از آنکه آفرینش مینوی و مثالی (معنوی-مینویی) را پدید آورد ، سه‌هزارسال گذشت ، تصمیم گرفت تا آفرینش مثالی و مینوی را به قالب مادی درآورد :
زروان توانا بود که آفرینش هرمزد را حرکت بخشد ، بی‌آنکه آفرینش اهریمن را حرکت دهد ، زیرا اصلِ یکی ، دیگری را زیان‌رسان و متضاد بود .
زروان فرجام‌نگرانه ، نیرویی از سرشتِ خود اهریمن ، یعنی تاریکی ، که نیرویی زروانی بدان پیوسته شده بود و پَست‌وزغی سیاه و خاکستری‌گون بود ، به‌سوی اهریمن فراز برد . در هنگام فراز بردن گفت : که اگر در سر نُه‌هزار سال چنانکه تهدید کردی ، پیمان کردی و زمان کردی به پایان نرسانی ، دیو آز با این سلاح ، آفرینش تو را بخورد و خود نیز به گرسنگی بمیرد . [دانشنامه‌ی ایران باستان ، مدخل زروان]
این بیانِ تمثیلی ، بیانگر سرشتِ آز و حرص است که در روایت پهلوی ، چنانکه گذشت با شهوت و طمع و ننگ در یک معنی و ردیف آمده است .
[...]
پایان کارِ دیو آز با ظهور و بیرون آمدن سوشیانت است .
وندیداد ؛ ترجمه ، واژه‌نامه ، یادداشت‌ها ( هاشم رضی )

زن در آیین مغان

قوانین ، احکام و محرمات و سایر محدودیت‌هایی را که زنِ دشتان (زن در حالتِ عادت ماهانه) باید انجام دهد ، در سایر منابع پهلوی و فارسی به‌طور مشروح نقل شده است . این احکام و محرمات و محدودیت‌ها و سایر مطالبی که در وندیداد راجع‌به زنان آمده ، هرگاه ملاک داوری در مورد زن و حقوق زن از دیدگاه اربابِ وندیداد و اصحاب این آیین باشد ، باید گفت که زن یک شئ است و ارزش وی وابسته به مالک و منصب و مقام دارنده‌اش می‌باشد . در فرگرد چهاردهم وندیداد ، مغان نسبت به زنان بسیار بدبین بودند . در اندرزنامه‌های باقی ، بارها به این نکته برمی‌خودیم که راز و سِرَّ خود را به زنان نگویید که آنان را اعتماد نشاید . [اندرزنامه‌ی آذرباد ماراسپندان] یا هر زن در روز چندین‌بار باید به شوهر گوید چه‌کنم ، چه‌گویم ، چه‌خورم . در سایر منابع پهلوی نیز از این‌مطالب فراوان است .
هرچند که در اواسط دوران ساسانیان بر اثر اصلاحات و انقلاب‌هایی در بطن جامعه و دگرگونی‌هایی چون پیدایش مزدک ، مانی و تعارضات میان مغان و هیأت‌حاکمه‌ی دولتی و دربار ، اضطراراً قوانین و مقرراتِ اصلاحی به‌سود زنان وضع می‌شد ، اما درعمل خیلی زود بود که نتایج مطلوبی ، به‌ویژه میان طبقات متوسط و مادون ، ببخشد . و هرنوع برخورد با مقرراتِ استثنایی راجع به زنان و یا حقوق زنان به‌عنوان یک فرد در جامعه ، با توجه به وابسته بودن به شوهری که از طبقات بالا باشد ، مثل اشراف ، درباریان یا سپاهیان ، میسر بود .
اما در اینجا ملاحظه می‌شود که زن به‌موجب حالت دشتان [از لحاظ لغوی یعنی داغ شده ، نشان شده°] در ماه ، حداقل ۵ تا ۱۰ روز از خانواده طرد است ، چون دیوزده می‌باشد . بدنش در تسخیر دیوان است . حق لمس هیچکس یا چیزی را ندارد . خوراکش محدود و بسیار اندک است . در گوشه‌ای محصور ، به‌روی شن و سنگ‌ریزه دور از مردم و خانواده و کسان و روشنایی ، حتی در سرمای سخت بدون هیچ وسیله‌ی گرمازا ، به‌روی زمین باید زندگی کند تا این دوران را بگذراند . ...
[...]
چنانکه اشاره شد دشتان اصل و بنیادی اهریمنی دارد . نه‌بر آنکه حالت حیض از دیدگاه مغان که به‌ویژه در اساطیر مغانه نیز ضبط است ، بنیادی شیطانی دارد ؛ بلکه به‌موجب بُندَهِش ، آفرینش زن نیز بنیادی اهریمنی داشته و زن از نسل اهریمن پدید آمده است . ...
وندیداد ؛ ترجمه ، واژه‌نامه ، یادداشت‌ها ( هاشم رضی )

°بنابر اعتقاد مغان ، اهریمن بر پیشانی دخترش (ماده دیوی به‌نام جهی) بوسه می‌زند و از آن بوسه دشتان به‌وجود می‌آید (جنس مؤنث حائض می‌گردد !) بنابراین حیض را داغ یا نشانِ اهریمن بر زنان می‌دانستند ...