تیمور و درس از تاریخ

امر کردم که هر امیری که ملکی را مسخر گرداند یا لشکری را شکست دهد وی‌را به سه چیز امتیاز دهند به خطاب و طوغ و نقاره و وی‌را بهادر لقب کنند و شریک دولت و سلطنت دانند و در مجلس کنکاش داخل سازند و ولایت سرحد به وی حواله نمایند و اُمرا را تابع وی گردانند و هر امیری که توره را بشکند یا امیرزاده را شکست دهد یا خانی را منهزم [سازد] او را به همان روش بنوازند
چنانچه امیر ایکوتیمور را که بر اروس‌خان تعیین نمودم و وی‌را شکست داد به وی تومان و طوغ و علم و نقاره دادم و وی‌را شریک دولت خود ساختم و وزیر و مشیر خود گردانیدم و در کنکاش خود داخل گردانیده سرحد ارزانی داشتم و اُمرا را به وی تابع گردانیدم
و حاسدان در حق وی سخنان گفتند که الوس اورس‌خان را غارت کرده و اموال و اسباب را خود متصرف شده و از این سخنان مزاج مرا از وی منحرف ساختند لیکن قصه‌ی بهرام چوبین که به مسامع من رسیده بود به تجربه برداشته بودم
که چون خاقانِ سیصدهزار تُرک خونخوار بر هرمز بن نوشیروان لشکر کشید و وی بهرام چوبین را که وزیر و مشیر و سپه‌سالار نوشیروان بود با سیصد و بیست‌ هزار مرد ایرانی روبروی خاقان فرستاد و وی در مقابله‌ی خاقان درآمد و سه شبانه روز در قتال و جدال بود تا آنکه خاقان را شکست داد و حقیقت را به هرمزد عرضه داشت نمود و غنائمی که به دست آورده بود به خدمت هرمز فرستاد
و حاسدان و غمازان که در مجلس هرمز راه سخن داشتند غمازی نموده گفتند که بهرام مبلغ‌های کلی در میان نگاه‌داشت و شمشیر و کلاه مرصع و موزه‌ی مکلل به جواهر قیمتی خاقان را خود متصرف شده
و هرمز از خام‌طمعی کار و خدمت بهرام را پوشیده داشت و سخن اهل غرض و ارباب افترا را راست دانست و وی‌را خائن و گنه‌کار ساخت و از برای وی معجری زنان و طوق و زنجیر فرستاد و بهرام طوق در گردن و زنجیر در پا کرده لباس زنان پوشیده و اُمرا و سران سپاه را طلب نموده در بار عام داد
و چون سرداران و سایر سپاه این حال مشاهده نمودند هرمز را مطعون داشته دل‌های خود را از اخلاص هرمز برداشتند و به اتفاق بهرام چوبین به درگاه هرمز آمده وی‌را از سلطنت خلع نمودند و خسرو پرویز را بر تخت سلطنت مملکت عجم نشانیدند
چون این تجربه برداشته بودم به جهت اینکه مطعون سپاه نگردم امیر ایکوتیمور را طلب داشته مجلس آراستم و بار عام دادم و احوال و اشیایی که از الوس اروس‌خان غنیمت شده بود همه را جمع آورده به امیر ایکوتیمور و دیگر بهادران و سپاهیانی که همراه وی شمشیرها زده بودند انعام فرمودم
تزوکات تیموری ( ابوطالب حسینی تربتی )

تیمور و حُسن معاشرت با دوست و دشمن

روزی که مملکت توران را مسخر ساختم و در تختگاه سمرقند بر سریر سلطنت جلوس نمودم به دوست و دشمن یکسان ملوک کردم اُمرای بدخشان و بعضی اُمرای قشونات از تُرک و تاجیک که به من بدی‌ها کرده و حیله‌ها برانگیخته و بر من شمشیرها کشیده بودند و از کردار ناپسند خود متوهم می‌بودند چون به من التجاء آوردند چندان احسان کردم که شرمنده‌ی عنایت و احسان من شدند و هرکس را رنجانیده بودم به احسان و انعام تلافی رنجش وی کردم و به مراتب لایق ایشان را امتیاز بخشیدم
لیکن بر اُمرای سلدوز و جته نفرین کردم که کابل‌شاهِ چنگیزی را که به امارت و خانی برداشته بودند و به وی عهد و دوستی و پیمان اخلاص بربستند چون خبر جلوس من بر تخت سلطنت به مسامع ایشان رسید نقض عهد کرده وی‌را به جهت خوش‌آمدِ من به قتل رسانیدند
و کسانی را که در مقام شکست درآمده بر من حسد بردند آن‌قدر به ایشان مروت و احسان کردم که شرمنده‌ی احسان من شده غرق عرق خجالت گشتند
و دوستان چون به من التجاء آوردند چون همیشه به رضای من کار کرده بودند ایشان‌را شریک دولت دانسته در عطای مال و اسباب مضایقه نکردم
و به تجربه به من رسیده که دوست صادق آن‌است که از دوست نرنجد و دشمن دشمن دوست باشد و اگر اُفتد در دادن جان مضایقه نکند چنانچه بعضی اُمرای من تا به جان همراهی من کردند و من هم در هیچ چیز به ایشان مضایقه نکردم
و به تجربه به من رسید که دشمن عاقل بهتر از دوست جاهل باشد چنانچه امیرحسین نبیره‌ی امیرقرغن از دوستان جاهل بود و آنچه در دوستی به من کرد هیچ دشمن در دشمنی نکند
امیرخداداد به من گفت که دشمن را چون لعل و جواهر نگاه‌دار و چون به سنگلاخی برسی چنانش بر سنگ زن که اثری از وی نماند
و نیز گفت که چون دشمن پناه آورد و زانو زند بر وی رحم کن و مروت نما چنانچه من به طوقتمش‌خان کردم چون به من پناه آورد مروت کردم
اگر دشمنِ مروت و احسان دیده دیگرباره بر سر دشمنی رود وی‌را به پروردگار بسپار
و دوست آن است که از دوست نرنجد و اگر برنجد عذرپذیر باشد
[...]
و کسانی که به آنها نیکی کردم و آنها به من بدی کردند ایشان‌را حرام‌زاده دانستم که قول رسول رب العالمین است که ولدالزنا از دنیا بیرون نرود تا به محسن خود بدی نکند
تزوکات تیموری ( ابوطالب حسینی تربتی )

نظرِ خواجه حافظ شیرازی درباره‌ی تیمور ( آن تُرکِ سمرقندی )

بنای نگارنده بر این بود که در این کتابچه مطلبی از دیگران نقل ننمایم ولی در کتابِ واقعاً ممتاز شادروان دکتر قاسم غنی یعنی 'بحث در آثار و افکار و احوال حافظ' شرحی دیده شده با نهایت دقت و اختصار حقیقت بزرگی را بیان می‌کند و دریغم آمد عین آن را اینجا نقل ننمایم . می‌نویسد :
"خواجه حافظ عمری شاهد و ناظر تبدلات و تحولات سیاسی و اجتماعی گوناگون بوده و ملاحظه کرده که هر روز یک‌دسته مردم ستمگر و بی‌قابلیت جانشین یک‌دسته مردم دیگر شبیه به خود می‌شوند و یک بدبختی تازه پیش آورده همشهریان او را دچار فقر و بینوایی و بدبختی ساخته‌اند . وی در این سال‌ها که به مرحله‌ی پیری و فرسودگی رسیده بود دیگر از اوضاع و احوال ناگوار به ستوه آمده و از تحمل آنهمه مصائب و مناظر دلخراش بی‌طاقت شده تمنای حکومت قادر و قاهری می‌کرده است . پس با این مقدمه می‌توان حدس زد که غزلی که در فاصله‌ی مرگ شاه شجاع (تنها مرد قوی و کاردانِ خاندان آلِ‌مظفر) در سنه‌ی ۷۸۶ و آمدن امیرتیمور به آذربایجان یعنی سال ۷۸۸ (یازده سال قبل از وفات خواجه حافظ در سنه ۷۹۲ هجری قمری) سروده است و با این بیت آغاز می‌گردد :

سینه مالامالِ درد است ای دریغا مرهمی // جان زِ تنهایی به جان آمد خدا را همدمی

و سپس به این دو بیت می‌رسد :

سوختم در چاه صبر از بهر آن شمع چگل // شاه تُرکان فارغ است از حال ما کو رُستمی

خیز تا خاطر بدان تُرک سمرقندی دهیم // کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی

ملهم از چه مصائبی بوده است ."
آشنایی با حافظ ( محمدعلی جمالزاده )

تیمور و مملکت‌داری

و امر نمودم که سرشماری و خانه‌شماری از هیچ شهری و قصبه نگیرند و هیچکس از سپاه در خانه‌ی رعیت به زور نزول نکند و چهارپایان و الاغ رعایا نگیرند
و در جمع امور رعایای هر مملکتی در سلوک و معاش حد اعتدال نگاه‌دارند و امر نمودم که گدایان هر ملک را وظیفه مقرر گردانند تا رسم گدایی براُفتد
و امر نمودم که در سرحدی و ولایتی و شهری و لشکری خبرنویسی تعیین نمایند که از اعمال و افعال حکام و رعیت و سپاه و لشکر خود و لشکر بیگانه و مداخل و مخارج مال و منال و درآمدن و برآمدن مردم بیگانه و قوافل از اهل هر مملکت و اخبار ممالک و سلاطین همسایه و اعمال و افعال ایشان و جماعه‌ی علما و افاضل که از بلاد بعیده روی به درگاه من آورده باشند به تفصیل از روی راستی و درستی به درگاه می‌نوشته باشند
و اگر خلاف نمایند و از قرار واقع ننویسند انگشتان اخبار نویسان قطع نمایند و اگر اخبارنویسی کار سپاهی را پوشیده دارد و در لباس دیگر بنویسد دست وی را قطع کنند و اگر دروغی را بنا بر تهمت و غرضی نوشته باشد او را به قتل رسانند و امر نمودم که اخبار مذکور روز به روز و هفته به هفته و ماه به ماه به عرض برسد
و امر نمودم که یک‌هزار نفر جمازه‌سوار و اسب‌سوار چپقونچی رونده دونده و هزار نفر پیاده جلد تعیین نمایند که اخبار ممالک و سرحد و اراده و مقاصد سلاطین جوار را تحقیق نموده و به حضور آمده خبر رسانند تا آنکه پیش از وقوع واقع اعلاج نماییم
[...]
و امر کردم که در زمین خراب کاریزها جاری سازند و پُل‌های خراب را عمارت نمایند و بر نهرآب‌ها و رودخانه‌ها پُل‌ها بنا کنند و در راه‌ها به مقدار یک منزل رباطی تعمیر نمایند و راه‌داران و مستحفظان در راه‌ها مقرر دارند و در هر رباطی جمعی را متوطن سازند که راه‌داری و نگاهبانی بدیشان متعلق باشد و مال که از اهل غفلت در راه‌ها به دزدی برود راه‌داران از عهده برآیند
و امر نمودم که در هر شهری و بلدی مسجدی و مدرسه و خانقاهی بنا کنند و لنگرخانه به جهت فقرا و مساکین و دارالشفا به جهت مریضان مقرر دارند و طبیبی را موظف ساخته بر دارالشفا موکل دارند و در هر شهری دارالاماره و دارالعداله تعمیر کنند و قورچیان به جهت نگاهبانی زراعت رعیت مقرر نمایند
تزوکات تیموری ( ابوطالب حسینی تربتی )  

تیمور و انتخاب وُزرا

امر نمودم در وُزرا چهار صفت احتیاط نمایند اول اصالت و نجابت دویم عقل و کیاست سیوم سلوک و معاش با سپاه و رعیت چهارم بردباری و مسالمت
هرکس به این چهار صفت موصوف باشد وی‌را قابل مرتبه‌ی وزارت دانند و وزیر و مشیر سازند و عنان امور مملکت و سپاه و رعیت به وی سپارند آنگاه وی‌را به چهار چیز امتیاز بخشند اعتماد و اعتبار و اختیار و اقتدار
کامل‌الوزارت وزیری باشد که رتق و فتق معاملات و امور ملکی و مال را از روی نیکی و نیک‌ذاتی و حسن سلوک صورت دهد و از جایی که نباید گرفت نگیرد و به جایی که نباید داد ندهد و در اوامر و نواهی آثار نجابت و اصالت از وی ظاهر گردد و نفاق و دراندازی از وی ظاهر نشود و نام همه‌کس از سپاه و رعیت به نیکی برد و بدی هیچکس نگوید و نشنود و اگر از کسی بدی دیده باشد چنان سلوک نماید که آن شخص از بدی خود بازآید و بد کننده‌ی خود را نیکی کند تا به سوی وی بازگشت نماید
و هر وزیری که بد گوید و بد شنود و دراندازی بکند و مردم نیک را خواهد بواسطه‌ی بدی که به وی داشته باشد خراب سازد وی‌را از وزارت معزول نماید
و بدذاتان و حاسدان و کینه‌داران و اشرار را وزارت ندهند چه آثاری که از وزارت اشرار و سفله‌گان مترتب گردد همین است که دولت و سلطنت زود روی به زوال آورد
چنانچه ملک‌شاهِ سلجوقی نظام‌الملک وزیر خود را که به جمع صفات حسنه آراسته بود معزول ساخت و سفله شریری را به جای وی نصب کرد بشامت اعمال و شرارت و بدنفسی وی بنای سلطنتش روی به انهدام آورد
و همچنین معتصم بالله عباسی ، علقمی را که به صفت حسد و کینه موصوف بود وزیر خود ساخت بواسطه‌ی کینه‌ای که از خلیفه در خاطر داشت به سخنان منافقانه خلیفه را بازی داد و هلاکوخان را ترغیب نموده بر سر خلیفه آورد و وی‌را گرفتار ساخت و رسید به خلیفه آنچه رسید
پس وزیری را اختیار نماید که اصیل و نجیب و نیکذات و نیکوکار باشد که اصل خطا نکند و بداصل وفا ننماید
و هر وزیری که از راه سلامتی نفس و راستی به امر وزارت قیام نماید و امور ملکی و مالی را از راه صواب و دیانت و امانت پرداخت کند وی‌را به مراتب عالیه رسانند
تزوکات تیموری ( ابوطالب حسینی تربتی )

تیمور ، حقِ نمک و خیانتکاران

... سپاه دوست و دشمن را عزیز داشتم که متاع باقی خود را به مال فانی می‌فروشند و در معارک و مهالک خود را می‌اندازند و جانفشانی می‌نمایند
و مردی که از جانب دشمن با من خصمی کرد و شمشیر کشید و نسبت با ولی نعمت خود راسخ‌الاعتقاد بود ، وی‌را بسیار دوست داشتم و چون نزد من آمد قدر وی را دانسته معتمد خود ساختم و به وفا و حقیقت وی‌را شناختم
و آن سپاهی که حق نمک و وفاداری را فراموش کرد و وقت کار از صاحب خود رو گردان شد و نزدِ من آمد وی‌را دشمن‌ترینِ مردم داشتم
و در جنگ طوقتمش‌خان اُمرای وی به من پیغام‌ها کردند و عرایض نوشتند و حق نمک طوقتمش‌خان را که صاحب ایشان و دشمن من بود فراموش کردند ، بر ایشان نفرین کردم که حق ولی نعمت خود را فراموش کرده حقیقت و وفا را بر گوشه نهاده‌اند و نزد من آمده‌ند با خود گفتم که با مربی خود چه وفا کرده‌اند که با من خواهند کرد
تزوکات تیموری ( ابوطالب حسینی تربتی )

تیمور و مشاوره به نیت فتح هند

کنکاشی که در تسخیر هندوستان کردم این بود که اول بسبیل مزاج‌دانی از فرزندان و اُمرا کنکاش خواستم
امیرزاده پیرمحمد جهانگیر گفت که چون مملکت هند را بگیریم از زَر هند عالمگیر شویم
و امیرزاده محمد سلطان گفت هند را می‌گیریم لیکن هندوستان را حصارها است اول دریاها دوم جنگل‌ها و بیشه‌ها سیوم سپاه سلاح‌دار و فیلانِ آدم‌شکار
امیرزاده سلطان حسین گفت که چون هند را بگیریم بر چهار اقلیم حاکم و فرمان‌فرما گردیم
امیرزاده شاه‌رُخ گفت که در قوانین تُرک خوانده‌ام که پنج پادشاه عظیم‌الشأن‌اند که از بزرگی ایشان را به نام نمی‌خوانند پادشاه هند را دارا می‌گویند و پادشاه روم را قیصر می‌خوانند و پادشاه خطا و چین و ماچین را فغفور می‌نامند و پادشاه تُرکستان را خاقان می‌گویند و پادشاه ایران و توران را شهنشاه می‌خوانند و حکم شهنشاه همیشه بر ممالک هندوستان جاری بوده و چون ایران و توران‌زمین به تصرف ما است لازم است که هندوستان را هم مسخر گردانیم
و اُمرا گفتند که اگرچه هند را می‌گیریم لیکن اگر اقامت نماییم نسل ما ضایع شود و اولاد و احفاد ما از ترکیب بدر آیند و هندی زبان گردند
چون بر عزیمت تسخیر هند کمر همت بسته بودم نخواستم که تَرک عزیمت خود نمایم و در جواب ایشان گفتم که به تنکری تعالی متوجه می‌شوم و از قرآن فال جنگ می‌بینم تا آنچه امر تنکری تعالی باشد بدان عمل نمایم و ایشان همه قبول کردند
چون از مصحف مجید فال گشودم این آیه‌ی کریمه برآمد یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ و الْمُنافِقِینَ و چون علما مضمون آیه را به اُمرا خاطرنشان کردند سرها به زیر انداخته خاموش شدند و مرا دل از خاموشی ایشان فسرده شد
به خود کنکاش کردم که اُمرایی که به تسخیر هندوستان راضی نمی‌شوند ایشان را از مرتبه‌ی امارت بیاندازم و افواج و قشونات ایشان را به کتول ارزانی دارم لیکن چون تربیت کرده‌ی من بودند نخواستم که ایشان را خراب سازم و بدیشان ملایمت کردم اگرچه ایشان خون در دل من انداختند لیکن چون آخر متفق شدند چیزی در خاطر نیاوردم
و مرتبه‌ی دیگر کنکاش کردم و پیشخانه‌ی اقبال به جانب هندوستان برآورده و فاتحه‌ی فتح خواندم
...
تزوکات تیموری ( ابوطالب حسینی تربتی )

تیمور و تسخیر گرگان ، مازندران و ...

کنکاشی که در تسخیر ممالک گیلان و جرجان و مازندران و آذربایجان و شروان و فارس و عراق کردم این بود که در ایامی که عرایض اهل عراق از تعدی آلِ‌مظفر و ملوک‌الطوایف به من رسید اراده‌ی یساق عراق کردم
و در این حال به خاطرم رسید که ملوک آن ممالک اگر به یک اتفاق در مقابل من درآیند جنگ را آماده باید بود و اُمرای من همچنین کنکاش گفتند که به استعداد جنگ باید رفت و من با خود چنین کنکاش دیدم که یک یک از ایشان را به خود رام گردانم و هرکس رام نشود وی‌را به سزا رسانم
اول کسی که به من پناه آورد امیرعلی حاکم مازندران بود که به من پیشکش فرستاد و در مکتوبی که نوشته بود قید کرده بود که ما جمعی که از آلِ‌علی‌ایم قناعت به این سرزمین کرده‌ایم أن تأخذوا قدرتکم أقوى و أن تعقلوا أقرب للتقوى یعنی اگر بگیرید قدرت شما قوی‌تر است و اگر عفو کنید نزدیک به پرهیزکاری است
من رجوع حاکم مازندران را شگون گرفتم و متوجه مملکت گیلان و جُرجان شدم و چون حکام آنجا به من رجوع نیآوردند افواج قاهره بر سر ایشان تعیین نمودم و خود به عراق لشکر کشیدم
و اصفهان را مسخر ساختم و بر اهل اصفهان اعتماد کرده قلعه را به دست ایشان سپردم و ایشان یاغی شده داروغه را که بر ایشان تعیین کرده بودم با سه‌هزارکَس از سپاه به قتل آوردند من هم حکم به قتلِ‌عام اهالی اصفهان کردم
...
تزوکات تیموری ( ابوطالب حسینی تربتی )

تیمور و رواجِ سلطنت

چون خبر آراستگی فوج من به شاهان بدخشان رسید مستعد جنگ شدند کنکاش در این دیدم که پیش‌دستی کرده تا ایشان لشکرهای خود را جمع سازند ایشان را درهم شکنم و ایلغار کرده خود را به طالخان رسانیدم
چون خبر رسیدن من به طالخان به مسامع شاهان رسید از راه مصالحه درآمده ملازمت کردند من از کنکاش خود راضی شدم و دیدم که غلط نکرده بودم و سلطنت من در ولایت بدخشان رواج یافت و اکثری از سپاه بدخشان آمده ملازمت اختیار کردند
کنکاش یازدهم که در رواج سلطنت خود کردم این بود
که چون شاهان بدخشان به اطاعت من درآمدند متوجه ختلان شدم چون به مملکت ختلان درآمدم بولادبوغا و شیربهرام از بدسلوکی امیرحسین جدا شده بالوس خود رفتند
و من رفته در جلکای دشت کولک اقامت نمودم و جاسوسان تعیین کردم که رفته از لشکر جته و الیاس‌خواجه خبر آورند
و جاسوسان بعد از ده روز خبر آوردند که اُمرای جته اولِ ایشان کوج‌تیمور پسر بیکچک است و دومِ ایشان تیمورنوبکان است و ساریق‌بهادر و شنکوم و تغلق‌خواجه برادر حاجی‌بیک با بیست هزار سوار از موضع خلاتی تا پل سنگین نزول نموده‌اند
و ایلچی نزد من فرستادند که احوال مرا و لشکر مرا به خاطر آورند من لشکر خود را دوباره به نظر ایلچی درآوردم و ایلچی را رخصت دادم
و کنکاش خود را در این یافتم که متعاقب ایلچی روان شوم لیکن لشکر خود را به خود متفق ندیدم و در متفق ساختن لشکر خود کنکاش چنین دیدم که به بعضی مروت نمایم و به بعضی مدارا کنم و گروهی را به مال فریفته سازم و جمعی را به سخن و قول و عهد تسلی دهم
در این حال خبر رسید که تغلق‌سلدوز و کی‌خسرو که از نوکران من بودند شش هزار سوار جته سر کرده بر سر من می‌آورند چون این خبر به مسامع لشکر من رسید تفرقه‌ی خاطر ایشان بیشتر شد و اندیشناک گشتند لیکن امیرجاکو و ایکوتیمور و امیرسلیمان و امیرجلال‌الدین را به خود یافتم
کنکاش دوازدهم که در باب اتفاق لشکر خود کردم این بود
که امیرجاکو و ایکوتیمور و امیرسلیمان و امیرجلال‌الدین را به خلوت طلب داشته و خواستم ایشان را به خود متفق گردانم چون با ایشان خلوت کردم سخن بدیشان این بود که ایشان را شریک دولت خود ساختم تا بر عزیمت خود راسخ شدند
و طایفه که در مقام بی‌اتفاق بودند یک‌یک را به خلوت طلب داشته جداگانه صحبت داشته آنهایی که حریص و طماع بودند به مال و منال فریفته ساختم و گروهی را که نظر بر جاه و منصب و مملکت داشتند آنچه از ملک و ولایت مسخر من شده بود بدیشان نامزد کردم و همه را در میانه‌ی امید و بیم نگاه داشتم و از برای هر یکی کوتلی تعیین کردم
و سایر سپاه را به لقمه و خرقه امیدوار گردانیدم و به شیرین زبانی و گشاده‌رویی ایشان را فریفته‌ی خود ساختم و خدمات ایشان را یکی به دَه بازنموده خوشدل گردانیدم تا آنکه موافق و منافق همگی به من متفق گشتند و عهد بستند که با من در موافقت و جانسپاری به تقصیر راضی نشوند
چون خاطرم از لشکر جمع شد مستعد جنگ الیاس خواجه شدم و در دفع ایشان و روش جنگ چنین کنکاش کردم که پیش‌دستی به کار برم و تا ایشان را خبر شود برای‌شان ترکتاز آورم
درین باب به قرآن مجید فال گشادم این آیه‌ی کریمه به فال آمد کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةٌ کَثِیرَةٌ بِإِذْنِ اللهِ
و چون این بشارت یافتم لشکر خود را تزوک کرده و هفت فوج مرتب ساخته روان شدم بر وقت صبح بر سر تغلق‌سلدوز و کی‌خسرو که هراول شده می‌آمدند رسیدم و در حمله‌ی دوم ایشان را مقهور ساختم و تا کنار پل سنگین که منزل الیاس‌خواجه بود هزیمت دادم
...
تزوکات تیموری ( ابوطالب حسینی تربتی )

تیمور و اُزبکان

و چون ظلم و تعدی اوزبکیه در ماوراءالنهر بسیار شد چنانچه هفتاد سید و سیدزاده را اسیر ساخته بودند و الیاس‌خواجه از سلطنت بهره نداشت و در منع ظلم و تعدی ایشان عاجز بود من از روی سطوت بر اوزبکان غلبه کردم و مظلومان را از دست ظالمان خلاص ساختم و این معنی سبب عناد اُمرای الیاس‌خواجه و اوزبکان شد
و به تغلقتیمورخان نوشتند که تیمور علم مخالفت برافراخته است و خان این افترا را راست دانسته یرلیغ به کشتن من صادر کرد و آن یرلیغ به دست من افتاد
و کشته شدن خود را معاینه کردم و در علاج آن چنین تدبیر کردم که جوانان بهادر الوس برلاس را بر سر خود جمع آورم و ایشان را به خود متفق سازم و اول کسی که دست متابعت به من داد ایکوتیمور بود و دویم امیر جاکوبرلاس و دیگر بهادران از جان و دل اختیار متابعت من نمودند
چون اهالی ماوراءالنهر از داعیه‌ی من آگاه شدند که اراده کرده‌ام که بر اوزبکان خروج نمایم چون دل‌های ایشان از طایفه‌ی ظالم اوزبکان منحرف شده بود اکابر و اصاغر اهالی ماوراءالنهر به من متفق شدند و علما و مشایخ فتوی به دفع و رفع طایفه‌ی اوزبکیه نوشتند و بعضی اُمرا الوسات و قشونات نیز بر این معنی اتفاق نمودند
و صورت فتوی و عهدی که کرده بودند و بر کاغذی ثبت نمودند این است
که مطابق سیرت و صورت خلفای راشدین رضوان الله تعالی علیهم و اجمعین اهل اسلام سپاه و رعیت و علما و مشایخ ویرا کرام دیده ملقب بر سلطنت قطب السلطنه امیر تیمور را ایده الله نموده‌اند که به مال و جان در رفع و دفع و قلع و قمع طایفه‌ی اوزبکیه که دست ظلم و تعدی به عرض و ناموس و مال و اسباب مسلمانان دراز کرده‌اند کوشش نمایند
و ما در عهد و بیعت خود درست پیمان باشیم و اگر خلاف پیمان و عهد نمایم از حول و قوت الهی برآمده داخل حول و قوت شیطان باشم
و چون فتوی را به من نمودار ساختند خواستم که علم قتال و جدال برافرازم و بر سر اوزبکان لشکر بکشم و داد مظلومان از ظالمان بگیرم لیکن بعضی مردم اراذل این راز را فاش کردند
و دیگرباره به خود کنکاش کردم که اگر در سمرقند به مقابله و مقاتله اوزبکان اشتغال نمایم مبادا اهل ماوراءالنهر کوتاهی کنند پس چنین کنکاش دیدم که از سمرقند برآمده در کوه مقام کنم تا هرکس که به من متفق باشد نزد من آید آنگاه جمعیت کرده بقتال و جدال اوزبکان مبادرت نمایم
چون از سمرقند برآمدم زیاده از ششت [؟] سوار دیگر کسی با من برنیامد و دانستم که در کنکاش خود غلط نکرده‌ام
و چون یکهفته در آن کوه توقف نمودم و کسی به من درنیامد خود به خود کنکاش کردم که به جانب بدخشان رفته شاهان بدخشان را به خود متفق سازم
و سوار شدم و به خدمت امیر کلال رفتم ایشان مرا ارشاد نمودند که به جانب خوارزم عنان عزیمت معطوف دارم و مال یکساله‌ی سمرقند را نذر ایشان کردم که اگر بر اوزبکان ظفر یابم با ایشان بگذرانم و ایشان فاتحه‌ی فتح خوانده مرا رخصت دادند
و چون از خدمت ایشان برآمدم همگی ششت سوار با من بود و چون خبر نهضت من در خوارزم به الیاس خواجه رسید به تکل بهادر حاکم خیوق نوشت که بر سر من آمده مرا ضایع سازد و تکل بهادر با هزار سوار بر سر من آمد و من با ششت سوار خود و با امیر حسین که در راه آمده به من ملحق شده بود روبرو شدم و به جنگ درآمدم و تا به حدی جنگ و کوشش نمودم که از هزارکسِ وی پنجاه کس ماند و از ششت سوار من ده‌کس ماند تا آنکه در معنی ، فتح از جانب من شد
و چون خبر فتح من به مسامع الیاس خواجه و اُمرا جته رسید با هم گفتند که تیمور عجب مردی و صاحب اقبال و تاییدات است و این فتح را بر خود شگون گرفتم و چشم اوزبکان از من تیره شد
...
تزوکات تیموری ( ابوطالب حسینی تربتی )

مفهوم یاسا

یاسا در مغولی به معنای حکم و فرمان و نیز مجازات و تنبیه است . در متون منثور تاریخی عهد مغول و تیموری ، ترکیبات اسمی و فعلی و وصفی آن فراوان دیده می‌شود که از آن‌جمله می‌توان به : یاسانامه ، به یاسا رسیدن ، یاسا فرمودن ، یاسا نوشتن و ... اشاره کرد که بسیاری از این گروهِ واژگانی از نظر معنا و مفهوم با یکدیگر نزدیک و مترادف هستند اما ترکیبات آنها با تنوع و تکثر بکار رفته است .
از ماندگارترین ترکیبات یاسا "به یاسا رسیدن" به معنی اعدام شدن است . قانون مجازات اعدام در نزد مغولان از اصل عدم تناسب جُرم و مجازات پیروی می‌کرد . یعنی ممکن بود برای جُرمی کوچک مجازات اعدام تعیین شود ، همچنین اصل شخصی بودن مجازات‌ها هم اعمال نمی‌شد ؛ در نتیجه در بعضی موارد ، فرزندان فرد مجرم به جای او اعدام می‌شدند .

مفهوم‌شناسی واژگانی یاسا در ادبیات دیوان‌سالاری ایران در عهد مغول - تیموری ( محسن روستایی )

از میانِ پینوشت‌ها :

• به غیر از یاسا در کتب تاریخ مغول احکام و اوامر چنگیزخانی را با کلمه‌ی "توره" نیز یاد کرده‌اند . این کلمه در زبان مغولی به معنی آداب قومی و دستورات اجدادی است . نک : اقبال آشتیانی ، ۱۳۸۴ : ۷۸ .
• مغولان یاسانامه‌ی بزرگ را "تونجین" گویند و معنی تونجین احتیاط کردن و یقین دانستن است . نک : جوینی ، ۱۳۸۵ ج۱ : ۱۷ ؛ اقبال آشتیانی ، ۳۸۴ : ۷۸ ؛ جعفری مذهب ، ۱۳۷۹ : ۳ .
• چینی‌ها را از قدیم عادت بر این جاری بود که گفته‌های روزانه‌ی امپراتوران خود را یادداشت کنند . مغول‌ها نیز این عادت را از چینی‌ها فرا گرفتند و سخنان پادشاهان خود را روز به روز می‌نوشتند و آن‌ها را بعد از مرگ ایشان آشکار می‌کردند ولی در نوشتن تمام آن‌ها آزاد نبودند ، بلکه هر سخن را که خان اجازه می‌داد ضبط می‌کردند و گاهی که می‌خواستند معنی آن پوشیده بماند ، عبارات خود را مسجع و مغلق ادا می‌کردند . این قسم سخنان خانان مغول را که پیش مردم مرعی و محترم بود به مغولی بیلیک که به معنی دانش و حکمت است می‌گفتند . بیلیک : سخنان ثبت شده‌ی خان ؛ مجموعه‌ی بیانات هریک از خانان که حکم احادیث در اسلام را داشت و بدان‌ها استناد و عمل می‌شد . بیلیک در زبان ترکی جغتایی به معنی پند و نیز علم و دانش است . نک : بناکتی ، ۱۳۴۸ : ۳۷۱ ؛ صفا ، ۱۳۷۸ ج۳ : ۷۵ و ۳۰۹ ؛ اقبال آشتیانی ، ۱۳۸۴ : ۷۹ ؛ تسف ، ۱۳۶۸ : ۱۱۱-۱۱۳.
• تزوکات اسم مغولی خداوند یعنی "تنکری" با صفت "تعالی" به جای "الله" است . در 'تزوکات تیموری' یا دستورات حکومتی امیر تیمور گورکانی ، راه و روش حکومت‌داری آمده است . نک : صفا ، ۱۳۷۸ : ۴/۴۴ .

یاسانامه‌

در سال‌های آغازین قرن هفتم هجری ، هنگامی که چنگیزخان موفق به کسب قدرت مقتدرانه بر قبایل تُرک و مغول شد ، برای انتظام امور و کنترل بی چون و چرای این قبایل قوانین یاسا را وضع کرد . قوانینی که مسائل مذهبی در آن‌ها با شفقت و اغماض زایدالوصف همراه شده بود و همین امر ، رمز ماندگاری یاسا را برای مدت‌های مدیدی مهیا ساخت .
[...]
مفاد یاسانامه‌ی چنگیز
تشکیلات کشوری و لشکری چنگیزخان که مجسم کننده‌ی روابط واسالی♧ (بندگی) و پیوند بین رئیس و مردان مسلح و جنگجو است ، در قالب قوانین یاسا تدوین شده است (تسف ، ۱۳۸۶ : ۶۹) این قوانین بر اساس حکم و وصیت چنگیز بر تیغه‌های آهنی حک شد . بنا به روایتی ، فرامین یاسا در دو یا چند دفتر با جلدهای حریر و مُرصع به جواهرات ثبت شده بود و در خزائن نگهداری می‌شد (مصاحب ، ۱۳۸۰ ج۳ :۳۳۴۶)
یاسانامه که جنبه‌ی تقدس داشته و سرپیچی از آن ممکن نبوده ، دربردارنده‌ی کیفیت تشکیلات حکومتی ، لشکرکشی و فتح بلاد ، برگزاری قوریلتای (مجمع شورای سلطنتی) ، انواع پاداش‌ها و مجازات‌ها همراه با شرایط هریک و نیز آداب زندگانی و قوانین مربوط به آن است (صفا ، ۱۳۷۸ : ج۳ ، بخش۱ : ۷)
فرامین یاسا برای مدت‌های مدید اساس انتظامات کشوری و لشکری در ممالک تابع مغولان و از آن جمله ایران بوده و به همین سبب تأثیراتی در امور اجتماعی ایران داشته است بدین‌صورت که تمام اصطلاحات این فرامین را می‌توان در آثار نویسندگان و مؤلفان ایرانی معاصر با مغولان مشاهده کرد (همان).
در سال ۶۹۴ ق ، غازان‌خان و بسیاری از مغولان به پیروی از او به دین اسلام تشرف یافتند . از این‌رو غازان کوشید یاسای جدیدی که در آن شریعت اسلام نیز لحاظ شود تدوین کند (بارکهاوزن ، ۱۳۴۶ : ۲۳۰-۲۳۱) این امر اگرچه مورد حمایت و تصدیق برادرش یعنی الجایتو قرار گرفت اما باعث اصطکاک و تقابل برخی از دستورات موجود با یکدیگر شد . در این راستا می‌توان از ابوسعید ایلخان نام برد که در هنگام جلوس بر تخت سلطنت ، از یکسو به یاسای چنگیزی استناد می‌کرد و از سوی دیگر رعایت دستورات شرع را ضروری می‌شمرد (اشپولر ، ۱۳۸۶ : ۳۷۷) به عنوان مثال در یاسای چنگیزی ذبح حیوان (بریدن سر) جُرم است و اگر کسی حیوانی را به روش مسلمانان ذبح کند ، باید به قتل برسد .
با بر افتادن قدرت ایلخانی و ظهور سلسله‌ی تیموریان ، مؤسس آن یعنی امیر تیمور قوانین یاسا را با شریعت اسلام پیوند داد . این فرامین از طرف تیموریان محترم شمرده می‌شد (اقبال آشتیانی ، ۱۳۸۴ : ۷۸) اگرچه در سال ۸۱۵ ق شاهرخ تیموری یاسانامه‌ی چنگیزی را برای همیشه ملغی کرد ولی آثار این قوانین تا زمان سلطان بابر گورکانی ، بنیان‌گذار سلسله‌ی گورکانیان [هند] ، کم و بیش برجای ماند (راوندی ، ۱۳۸۲ : ج۲ : ۳۶۶) ؛ (مصاحب ، ۱۳۸۰ : ج۳ : ۳۳۴۶) ؛ (نگهی ، ۱۳۸۵ : ۴۹)
پیش از پرداختن به مفاد یاسانامه ، در اینجا لازم به ذکر است که به احتمال قریب به یقین تاکنون متن کامل یاسا بطور مشخص در دسترس محققان نبوده است . ۲۲ ماده از این قانون در کتاب 'چنگیزخان' اثر هارولد لمب آمده (لمب ، ۱۳۶۲ : ۱۹۵-۱۹۸) و سپس کامل‌تر آن در ۳۶ ماده به شرح زیر در کتاب 'سقوط بغداد و حکمروایی مغولان در عراق' نوشته‌ی رشیدوو ارائه شده است (رشیدوو ، ۱۳۶۸ : ۲۹۱-۲۹۵) در این بخش حاصل مقابله‌ی این دو کتاب آورده می‌شود :

• بوجود خدای واحد خالق زمین و آسمان ، یگانه‌ی معطیِ مختار حیات و مرگ و توانگری و درویشی ، و قادر و قاهر بر همه چیز ، اعتقاد داشته باشید .
• غارت کردن دشمن قبل از صدور اجازه از مقام ریاست کل ، خطایی است مستوجب اعدام . لکن پس از رخصت افراد با صاحب‌منصبان در حقوق تفاوتی نخواهند داشت و حق دارند که هرچه بدست آورده‌اند برای خود نگاه دارند به شرط آنکه سهم معین را به تحصیلدار خاقانی بپردازند .
• قانونی که افراد قشون را به دسته‌های ده و صد و هزار و ده‌هزار نفری تقسیم می‌کند ، باید کاملاً رعایت شود . فایده‌ی این تشکیلات تجهیز لشکر در مدتی قلیل و تعیین وحدات است .
• هیچیک از اتباع دولت خاقانی نمی‌توانند یک نفر مغول را به ملازمی یا غلامی خود ببرند تمام افراد به استثنای معدودی باید در خدمت نظام باشند .
• زناکار بی‌توجه به آنکه متأهل است یا نه ، باید به کیفر اعدام رسد .
• هرکس مرتکب گناه لواط شود ، نیز باید به کیفر اعدام رسد .
• هرکس به عمد دروغ گوید یا افسونگری کند یا به جاسوسی رفتار دیگران بپردازد یا در منازعه میان دو دسته مداخله کرده به کمک یکدسته علیه دسته‌ی دیگر اقدامی به عمل آورد نیز باید به کیفر اعدام رسد .
• هرکس در آب یا خاکستر ادرار کند نیز باید به کیفر اعدام رسد .
• هرکس (بنابر اعتبار) کالاهایی ستاند و ورشکست شود ، اگر سه بار به اینکار دست یازید و ناکام ماند ، باید به کیفر اعدام رسد .
• هرکس به اسیری خوراک و جامه دهد و اینکار را بی‌اجازه‌ی اسیر کننده به انجام رساند ، باید به کیفر اعدام رسد .
• هرکس برده یا اسیری فراری را بیابد و او را به صاحب و اسیرکننده‌اش بازنگرداند ، باید به کیفر اعدام رسد .
• چون بخواهند حیوانی را [ذبح کنند و] بخورند ، باید پاهای آن را ببندند ، شکافی در شکمش باز کنند و قلبش را آنقدر در دست بفشارند تا جان سپارد ، آنگاه می‌توان از گوشت او تناول کرد . اما اگر کسی حیوانی را به روش مسلمانان ذبح کند ، خود او نیز باید به قتل برسد .
• اگر در جنگ ، هنگام حمله یا عقب‌نشینی ، بسته ، کمان یا بار کسی فروافتند ، فرد پشت سر او موظف است آن را بردارد و به صاحبش مسترد کند ، در غیر اینصورت باید به کیفر اعدام رسد .
• او (چنگیزخان) تصمیم گرفت که بی هیچ استثنایی به زادگان : علی‌بک ، ابوطالب ، فقیران ، قاریان قرآن ، حقوقدانان ، پزشکان ، دانشمندان ، زاهدان ، مؤذنان و مرده‌شویان ، هیچگونه مالیات و عوارضی تعلق نگیرد .
• او مقرر داشت که به تمام ادیان باید حرمت نهاده شود و هیچیک را بر دیگری ترجیح ندهند ؛ او این فرمان‌ها را برای رضای خدا صادر کرد .
• او حکم کرد که افرادش از خوردن خوراکی که دیگران به آنان تعارف می‌کنند سرباز زنند ، حتی اگر یکی شاهزاده و دیگری اسیر باشد ، مگر آنکه تعارف کننده خود از آن بچشد . او آنها را از خوردن چیزی در حضور دیگری ، بدون دعوت او به شریک شدن در خوراک ، منع کرد . او هرکس را از تناول بیش از رفیقش و پا نهادن بر آتشی که روی آن خوراک پخته می‌شود و ظرفی که در آن غذا خورده شده است ، باز داشت .
• هنگامی که رهگذری از کنار افرادی در حال غذا خوردن می‌گذرد ، باید بی‌کسب اجازه [بنشیند و] سوده شود و در خوردن با آنان شریک شود و آنان نباید او را از انجام اینکار باز دارند .
• او آنها را از دست فرو بردن در آب بازداشت و فرمان داد برای برداشت آب از وسیله‌ای استفاده کنند ‌.
• او آنها را از شستن جامه ، تا روزی که کاملاً ژنده شود ، بازداشت .
• او قدغن کرد کسی نگوید چیزی ناپاک است و بر این نکته پای فشرد که همه چیز پاک است و نباید میان پاک و ناپاک تفاوتی نهاد .
• او آنها را از ترجیح فرقه‌ای بر فرقه‌ی دیگر ، سخنان پرطمطراق و مؤکد و استفاده از القاب افتخاری بازداشت . چون بخواهند با سلطان یا هرکس دیگری سخن گویند ، تنها باید نام او را بر زبان رانند .
• او به زادگان خود فرمان داد پیش از عزیمت به جنگ شخصاً از واحدهای قشون و سلاح‌های آنان بازدید کنند و واحدها را به تمام نیازمندی‌های آنان در نبرد مجهز سازند و حتی از بازدید نخ و سوزن مورد نیاز آنان دریغ نورزند و چنانکه سربازانی فاقد وسیله‌ای ضروری باشند آن‌ها را مجازات کنند .
• او فرمان داد زنان کسانی که همراه واحدهای نظامی عازم نبرد می‌شوند ، در زمان غیبت مردان و جنگ ، کار و وظایف مردان را برعهده گیرند .
• جنگجویان را فرمان داد که به هنگام بازگشت از جنگ وظایف خاصی را در خدمت به سلطان به انجام رسانند .
• به رعایا فرمان داد در آغاز هر سال دختران خود را در معرض تماشای سلطان قرار دهند تا او بتواند برخی را از میان آنان برای خود و پسرانش برگزیند .
• او در رأس هر واحد نظامی امیری گماشت و برای هر هزار ، صد و ده تن سپاهی امیری تعیین کرد .
• او فرمان داد اگر کهن‌سال‌ترین امیران گناه و خطایی مرتکب شود ، باید خود را برای تنبیه به فرستاده‌ی شهریار و صاحب اختیار مطلق تسلیم کند حتی اگر فرستاده از همه‌ی نوکران او فرومرتبه‌تر باشد ، او باید پیش پای او به خاک افتد تا فرستاده ، مجازات تعیین شده از سوی شهریار را ، حتی اگر فرمان مرگ او باشد ، به اجرا درآورد .
• او قدغن کرد امیران جز از ایلخان از کس دیگری فرمان نبرند . هرکس جز از ایلخان فرمان می‌بُرد بایست به کیفر مرگ می‌رسید و هرکس بی‌اجازه ، مقام و مرتبه‌ی خود را تغییر می‌داد نیز حکم اعدام درباره‌ی او جاری می‌شد .
• او به شهریاران فرمان داد که تسهیلات برقراری ارتباط پُستی دائمی را فراهم سازند تا بتواند بوقت از تمامی رویدادهای قلمرو خود مطلع شود .
• او به پسرش جغتای‌خان فرمان داد بر حُسن اجرای یاسا نظارت کند .
• او فرمان داد سربازان بواسطه‌ی بی‌دقتی و غفلت مجازات شوند . حکم کرد شکارچیانی را که اجازه می‌دادند در خلال شکار جمعی نخجیری بگریزد چوب زنند و در مواردی به قتل رسانند .
• در موارد قتل (مجازات عمل) شخص می‌توانست خون‌بها بپردازد که این خون‌بها عبارت بود از چهل بالش طلا برای یک مسلمان و یک الاغ برای یک چینی .
• اگر مردی را می‌یافتند که اسبی را ربوده بود ، باید آن را همراه ۹ اسب از همان نوع به صاحبش بازمی‌گرداند . اگر توان پرداخت این جریمه را نداشت ، ناگزیر بود بجای اسبان فرزندان خود را تاوان دهد و اگر فرزندی نداشت او را بسانِ گوسفندی می‌کشتند .
• چنگیزخان دروغ‌زنی ، دزدی و زنا را قدغن می‌کند و به دوست داشتن خود و همسایه فرمان می‌دهد . حکم شده است که مردان به یکدیگر آسیب نرسانند و از خطاهای خود به کلی چشم بپوشند . از سر تقصیر مردمان کشورها و شهرهایی که داوطلبانه تسلیم شده‌اند درگذرند . معابدی را که وقف تقدیس خدا شده است از پرداخت مالیات معاف دارند و به معابد و خادمان آنها حرمت نهند .
• هرکس این احکام را زیرِ پا نهد و جرائم زیر را مرتکب شود باید به کیفر اعدام رسد : دوست داشتن یکدیگر [؟!] ، زنا ، دزدی ، شهامت [شهادت] دروغ ، خیانت و عدم احترام به کهنسالان و فقیران .
• وی مقرر داشت هرکه بر غذا پای نهد باید بی‌درنگ از اردو اخراج شود و کسی که بر آستانه‌ی درِ چادر فرمانده‌ی قشونی پا گذارد نیز باید به کیفر مرگ رسد .
• اگر کسی نتواند از شادخواری [میخواری] خودداری کند ، می تواند ماهی سه بار به حد مستی بنوشد ، اگر از این میزان درگذرد مجرم و سزاوار مجازات است . اگر ماهی دو مرتبه به حد مستی بنوشد بهتر است و اگر این میزان به یکبار رسد قابل تحسین است و اگر کسی به هیچ روی میگساری نکند ، چه از آن بهتر ؟ اما چنین فردی را کجا می‌توان یافت ؟ اگر چنین فردی پیدا شود شایان حد احترام و بزرگداشت است .
• فرزندان متولد شده از یک همخوابه را باید قانونی شمرد و سهم ارث آنان برابر همانی است که پدر از ماترک معین می‌کند . توزیع دارایی باید بر این اساس باشد که پسر بزرگ‌تر بیش از پسر کوچک‌تر وارث خانه و وسایل اهل‌بیت پدری شود ، بزرگی و ارج فرزندان به مراتب مادر آنان وابسته است ؛ همواره یکی از زنان باید بزرگ‌تر و مهم‌تر باشد این مسأله عُمدةً به هنگام زناشویی آن زن معین و مشخص می‌شود .
• پس از مرگ پدر ، پسر می‌تواند بر همه‌ی همسران پدر ، جُز مادر خودش دست یابد . او می‌تواند با آنان زناشویی کند یا آنان را به زنی به دیگران دهد .
• هیچکس جُز وارثان قانونی به هیچوجه حق استفاده از دارایی متوفی را ندارند . (رشیدوو ، ۱۳۶۷ : ۲۹۱-۱۹۵) ؛ (لمب ، ۱۳۶۲ : ۱۹۵-۱۹۸) ؛ (بارکهاوزن ، ۱۳۴۶ : ۷۲-۷۵) 

کارکردهای یاسا در حوزه‌ی عمل
در دوره‌ی حکومت ایلخانان و تیموریان در ایران ، از جمله کارکردهای یاسا در حوزه‌ی عمل و اجرا یکی "حفظ نظم نظامی" ، دو دیگر "حمایت از دیوان‌سالاران" و سه دیگر "حذف رقبای سیاسی" بوده است (برفروخت ، ۱۳۹۱ : ۶۰-۶۶)

مفهوم‌شناسی واژگانی یاسا در ادبیات دیوان‌سالاری ایران در عهد مغول - تیموری ( محسن روستایی )

♧ Vassale : از کلمه‌ی لاتین Vassalus ، لغتی است که در قرون وسطی مورد استعمال داشته و به مالک تیولی اطلاق می‌شده است که این تیول توسط حاکمی و یا سلطانی واگذار می‌شد و به این ترتیب ، این شخص تابع و زیردست آن حاکم می‌شد . این همبستگی شرایطی داشت ، بدین معنی که واسال [رعیت] مطیع و فرمانبردار ارباب خود می‌شد و در تمام شئون به وی خدمت و کمک می‌کرد و در عوض ارباب حمایت واسال را بر عهده می‌گرفت و نمی‌گذاشت که حقوق او ضایع شود . نک : تسف ، ۱۳۸۶ : ۲۸ .

فاتحان اسپانیایی

تصمیم گرفتیم که ابتدا یک سالی را در اسپانیا بگذرانیم و سپس به وطن بازگردیم . در آنزمان آرژانتینی‌ها کم‌کم اسپانیا را کشف می‌کردند . تا آن‌هنگام حتی نویسندگان طراز اول چون لئوپولدو لوگونس و ریکاردو گوئیرالدس ، عمداً اسپانیا را از سفرهای اروپایی خود حذف می‌کردند . اسپانیایی‌ها در بوئنس آیرس همواره به کارهای بدی می‌پرداختند ، خدمتکار منزل ، پیش‌خدمت ، کارگر یا کسبه‌ی جزء بودند ؛ و ما آرژانتینی‌ها هرگز خودمان را اسپانیایی نمی‌دانستیم . ما درواقع ، در سال ۱۸۱۶ ، وقتی از اسپانیا مستقل شدیم ، اسپانیایی بودن را کنار گذاشته بودیم . وقتی در کودکی کتاب 'تسخیر پرو' اثر پرسکات را می‌خواندم ، از اینکه او فاتحان اسپانیایی را به شیوه‌ای رمانتیک توصیف کرده بود ، دچار حیرت می‌شدم . به نظر من ، که خود از اعقاب برخی از این فاتحان بودم ، آنان هیچ علاقه‌ای را برنمی‌انگیختند . اما آمریکای لاتینی‌ها ، اسپانیاییان را از دریچه‌ی چشم فرانسویان پُر رنگ و لعاب می‌دیدند ، و به آنها به عنوان دستمایه‌های گارسیا لورکا ، کولی‌ها ، گاوبازی و معماری شمال آفریقا می‌نگریستند . اما با وجود اینکه زبان ما اسپانیایی بود و اغلب از تبار اسپانیایی و پرتغالی بودیم ، خانواده‌ی خود من اصلاً به سفرمان به عنوان بازگشت به اسپانیا پس از سه قرن غیبت فکر نمی‌کرد .
به مایورکا رفتیم چون ارزان و زیبا بود و جُز ما جهانگرد دیگری در آنجا نبود . تقریباً یک‌سالِ تمام را در آنجا ، در پالما و در والده‌موسا ، که دهکده‌ای بر فراز تپه‌ها بود گذراندیم . من به مطالعه‌ی لاتین ادامه دادم ، اینبار تحت تعلیمات کشیشی که به من می‌گفت از آنجا که طبیعت پاسخگوی نیازهای او بوده است هرگز کوشش نکرده رُمانی بخواند . به ویرژیل پرداختیم ، که هنوز برایش مرتبه‌ی والایی قائلم . به یاد دارم که با شنای عالیِ خود بومیان را به تعجب وامی‌داشتم ، زیرا شنا را در رودخانه‌های تُند گوناگون ، از جمله رودهای اروگوئه و رون فراگرفته بودم ، حال آنکه اهل مایورکا به دریایی آرام و بی‌موج عادت داشتند .
مرگ و پرگار ( خورخه لوئیس بورخس )