تحلیل حکایت دیدار موسی و ابلیس در عقبه ی طور در متون عرفانی

ابلیس در ادبیات فارسی از جهاتی مختلف می تواند مورد بحث قرار بگیرد ، آنچه به تحلیل و تفسیر حکایت مورد نظر یاری می رساند ، جایگاه او [ابلیس] در میان عارفانی است که برخلاف اهل شریعت به دفاع از وی پرداخته و سعی کرده اند گناهش ، یعنی عدم سجده بر آدم [تمردش] را توجیه کنند .
[...]
... حلاج آنچنان که از متن طوالیس برمی آید ، ابلیس را شاهدی بر قدرت فطری شهود عارفانه دانسته است که می کوشد روح را از ورای تناقضات منطقی و دوگانه که بر تجربه ی دنیوی از عینیت و فردیت حاکم است ، به سوی تجربه ی فنا در معشوق ببرد : " ابلیس در اقیانوس قادر متعال افتاد و دیدگانش کور شد و گریست : راه من به راهی جز تو ختم نمی شود که من محبی ذلیلم . خداوند فرمود : تکبر می ورزی ؛ گفت : اگر لحظه ای با تو بودم ، تکبر در من لایق بودی ... ." (حلاج 1913 : 42 )
[...]
حکایت دیدار موسی و ابلیس دربردارنده ی بسیاری از تفکرات و تعالیم عارفان مشهور ایرانی است که حلقه ی آغازین آن حلاج است . این حکایت که با جریان خاص اندیشه های مدافعان ابلیس پیوند دارد علیرغم ساختار و صورتش ، آموزه های والایی را در بطن خود می پروراند . آنجا که حلاج از این حکایت برای ایثار در مقابل عشق حق سود می جوید و تفکر اضداد را در صحنه ی هستی برای آشکاری حقیقت به نمایش می گذارد ؛ همچنین از طرح آن برای اثبات تعالیم قلندری و شکستن تابوها در جامعه بهره می گیرد . در روایت غزالی اخلاص ، عشق و قطع طمع در عبادت تأکید شده است . برخی از عارفان ، ساکنان طریقت را به عبرت گرفتن از ماجرای ابلیس دعوت می کنند و برخی نیز همه ی اینها را متناقض نماهایی می دانند که در نهایت یکسان هستند . بعضی از عرفا هم مخاطبان خویش را با این سؤال بزرگ مواجه می کنند که ابلیس در راه مجاز خود مرد آمد ، ما در راه حقیقت خود چگونه ایم ؟ نهایت اینکه این حکایت به دلیل دارا بودن طرحی هنرمندانه از یک روایت اسطوره ای قابلیت خوانش های متفاوت در اندیشه ی مردمان هر عصر و زمان های گوناگون را دارد .
فصلنامه ی تخصصی پیک نور ، زبان و ادبیات فارسی ( فریده داوودی مقدم )